Uzay yolculuğu ve beyin sağlığı

Mars gibi uzak hedeflere yolculuk hayallerinin gerçek olması için uzun süreli uzay yolculuklarının insan sağlığı üzerine etkileri bilinmeli ve yolculuk süresince beden ve ruh sağlığı sürdürülebilmeli. Yolculuğun yüksek bilişsel işlevler gerektirmesi, beyin sağlığını özellikle önemli hale getirmekte.

Uzay yolculuğunun duyu, motor, koordinasyon ve bilişsel yetiler üzerinde kompleks etkileri mevcuttur. Mikrogravite yani yerçekiminin azalması, uzay radyasyonu, izolasyon, sirkadiyen ritmin bozulması, uyku kalitesinin azalması, kanda karbondioksit düzeyinin artması gibi birçok faktör beyin sağlığını etkiler.

Mikrogravite, vestibüler (denge) fonksiyonlarını etkilemenin yanı sıra beyinde birtakım değişikliklere yol açar. Kafa içerisinde ventrikül adı verilen boşluklardaki beyin omurilik sıvısı, dünyadaki olağan yerçekimi durumunda aşağı doğru hareket eder. Uzay yolculuklarında düşük yerçekimi nedeniyle aşağı doğru akış bozulur, kafa içerisinde sıvı ve basınç artışı olur ve beyin yukarı doğru yer değiştirir (https://doi.org/10.3174/ajnr.A6249). Bilişsel yetilerde bozulma ile paralel olan bu değişiklikler, uzun süreli yolculuklarda daha belirgindir ve dünyaya dönüşle birlikte hemen düzelmez (https://doi.org/10.1093/texcom/tgaa023).

Mikrogravitenin başka bir sonucu, beyin toplardamarlarındaki kanın aşağı doğru akışının da yavaşlamasıdır. Yavaş akım yani kan akımının durağanlaşmasının, Uluslararası Uzay İstasyonu’ndaki bir astronotta beyin toplardamarlarında pıhtılaşmaya neden olduğu bildirildi (https://doi.org/10.1056/NEJMc1905875).

Mikrogravite ile ilişkili olarak sıvıların olağan içi akışının bozulması ve kafa içi basınç artışı, uzay yolculuğuyla ilişkili nörooküler sendrom denen bir duruma, göz sinirlerinin etkilenmesine ve görme bozukluklarına neden olabilir (https://doi.org/10.1038/s41526-020-0097-9).

Bunlara ek olarak, ileri görüntüleme yöntemleriyle uzay yolculuğunun beyin hacminde ve bağlantısallığında çeşitli değişikliklerle ilişkili olduğu belirlenmiştir. Bu değişikliklerin bir kısmı, astronotlarda gözlenen performans düşüklüğü ve nörolojik yakınmalarla ilişkili bulunmuştur ve dünyaya döndükten sonra zaman içerisinde düzelme göstermiştir.

Fizyolojik etkilerin yanı sıra uzun süreli izolasyon ve kapalı ortamda bulunmak da beyin fonksiyonlarını olumsuz etkiler. Çevresel uyaranların yokluğunun belirli beyin böl- gelerinin hacminde azalmaya neden olduğu 14 aylık Antarktika seferine çıkanlarda gösterilmişti (https://doi.org/10.1056/NEJMc1904905).

Sonuç olarak, uzay yolculuğu birçok farklı mekanizma ile beyin yapısı ve fonksiyonlarında önemli değişikliklere yol açar. Uzak yolculukları mümkün kılmak, bu yolculukların insan sağlığı üzerine etkilerini anlamakla mümkün olabilir. Bu amaçla Avrupa Uzay Ajansı ve NASA gibi kuruluşlar, Uluslararası Uzay İstasyonu’ndaki astronotlarda birtakım araştırmalar yapmakta ve henüz bilinmeyen bir alanı, uzay tıbbını geliştirmeye uğraşmaktadır.