Zehir mi? Mucize mi? Tartışmalı bitki Cannabis, diğer adıyla Hint keneviri, dünya genelinde büyük tartışmalara neden oluyor. Hint keneviri ismiyle de bilinen bu bitkinin tıbbi kullanımı, kanserin yanı sıra mental hastalıkların tedavisi açısından da önem taşıyor. Her türlü tütün ve uyuşturucu kullanımının sağlığa zararlı olduğunu belirterek başlamak zorunda olduğumuz bu yazıda, cannabis bitkisinin tıbbi kullanımı üzerine tarihi ve bilimsel kısa bir yolculuğa çıkacağız.
Marijuana, halk arasında Hint keneviri adını verdiğimiz Cannabis sativa bitkisinin çiçek veya yapraklarının kurutulmasıyla elde edilen ve ülkemizde kullanımının ve izinsiz ekiminin “yasa dışı” olduğu bir bitki. İçeriğinde %1-5 oranında Δ9-tetrahydrocannabinol (THC) bulunduran cannabis’in etken maddeleri, kullanımıyla birlikte vücudun yağ dokusunda depolanıyor. Bu sayede ara sıra kullanan kişilerin kullanımlarının ertesindeki birkaç gün, kronik içicilerinse daha uzun bir süre içinde idrarlarında tespit edilebiliyor. Hatta pasif içicilik durumunda bile testlerde pozitif sonuç alındığı biliniyor. Bununla birlikte düzenli kullanımda fiziksel bağımlılık geliştirebiliyor.
Solunması durumunda birkaç saniye veya dakika, çeşitli yollarla yenmesi durumunda ise 30-60 dakikada etkisini gösteren marijuana; rahatlama, iştahta artış ve öforiye (zindelik ve mutluluk hissine) neden olabilmenin yanı sıra görme, duyma ve tat alma duyularını da keskinleştirebildiği gibi panik, anksiyete, hezeyan, paranoya, delüzyon, halüsinasyon (sanrı, varsanım) ve hareketlerin (motor) koordinasyonunda problemlere de neden olabiliyor. Bununla birlikte düşünme, öğrenme ve problem çözmede yavaşlama da yaşatabiliyor.
200 milyon kişi kullanıyor
Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Ofisi’nin (UNODC) son (2016) verilerine göre, dünya çapında en yaygın olarak kullanılan “uyuşturucu madde” olan cannabis’i, yaklaşık 200 milyon kişinin kullandığı tahmin ediliyor. Bu kadar yaygın olarak kullanım sebebi, Cannabis sativa bitkisinin neredeyse her iklime uyum sağlayabilmesi olarak gösteriliyor. Yasa dışı ticaret için Fas, Tunus, Sudan gibi Afrika ülkelerinin yanı sıra Avrupa’da Makedonya ve Arnavutluk ile Güneydoğu ve Güneybatı Asya ülkelerinde de üretiliyor. Tabii Latin Amerika ülkelerinin payı da büyük.
Keyif veren maddelerin zararlarıyla ilgili "Drug Harms in the UK: A Multicriteria Decision Analysis" başlığıyla, danışman psikiyatristlerin yanı sıra kimya, adli bilimler ve farmakoloji gibi alanlarda uzmanlaşan bilim insanlarıyla bir araştırma yapan The Lancet’e göre alkol ve tütün, marijuana’dan daha zararlı. Ancak yazımızın asıl konusu tıbbi amaçlı olmayan marijuana kullanımını kapsamıyor. Şimdi tıbbi amaçlı kullanımın tarihsel gelişim sürecine bir göz atalım.
Eski çağlardan bugüne tedavi amaçlı kullanımı
Literatürde tedavi amaçlı marijuana kullanımı için günümüzden yaklaşık 5 bin yıl öncesine gitmemiz gerekiyor. M.Ö.2737 yılında Çin hükümdarı Shen Nung, bitkilerle ilgili yazdığı eserinde marijuana’yı romatizma, gut hastalığı ve hafıza bozukluklarının da arasında bulunduğu 100’den fazla hastalığa tedavi olarak önerirken, marijuana’nın daha sonraki çağlarda Çin halk geleneklerinde kusma, parazit enfeksiyonları, ishal ve dizanteriye çare olarak kullanılmasının yanı sıra iştah açmak amacıyla çay olarak veya yenerek tüketildiği biliniyor. Buna ek olarak Hindistan halk kültüründe ise uykuya yardımcı ve hazmı kolaylaştırıcı olduğu düşünüldüğü için de kullanılırken ağrı kesici ve afrodizyak etkilerinin de kullanımı yaygınlaştırdığı aktarılıyor.
Marijuana kullanımının tıbbi literatürdeki diğer kritik örnekleri için 19. yüzyıla kadar gelmemiz gerekiyor. Kimya ve adli toksikoloji üzerine uzmanlaşmış olan William Brooke O'Shaughnessy (1809-1889) adında İrlandalı bir doktorun, kas spazmlarını tedavi etmek için ham Hint kenevirinin kullanıldığı bir preparat (ilaç) önerip Hindistan’da bulunan bu bitkinin numunelerini Londra’ya göndererek bu bitkinin Britanya ve Birleşik Devletler ilaç kitabına (pharmacopeia) girmesine ön ayak olduğunu görüyoruz. O'Shaughnessy, 1839 yılında “Transactions of Medical and Physical Society of Bengal” isimli bir çalışmaya katkıda bulunarak koleranın neden olduğu kusma ve ishale de benzer bir tedavi öneriyor.
Fransız doktor Louis Aubert-Roche (1818-1874) ise Kuzey Afrika üzerine yaptığı çalışmaların ardından 1840 yılında yayımladığı kitabında veba ve tifo belirtilerini tedavi için marijuana kullanımının uygun olduğunu savunurken, 1890 yılında -Kraliçe Victoria’nın da doktoru olan- Sir John Russell Reynolds’ın yanı sıra modern tıbbın babası sayılan Sir William Osler de 1915 yılında yayımladığı ders kitabında migren, nevralji ve uykusuzluk gibi sağlık sorunları için marijuana kullanımını tedavi yöntemi olarak öneriyor.
Günümüzdeki çalışmalara gelecek olursak marijuana, yatıştırıcı ve antikonvülzan olduğu düşünülen etkileri sebebiyle 19. yüzyılda Birleşik Krallık ve ABD’de ilaçlar kitabına (pharmacopeia) dahil edilse de 20. yüzyılın ilk yarısında bu kitaptan çıkarıldığını söylemek gerek. Öyle sanıyorum ki toplumun konuyla ilgili eğitimsizliğiyle birlikte tıp dışı kullanımın suistimal edilmesi sebebiyle işin riskli yönü, tıbbi yönünü geride bırakmış ve klinik çalışmaların da yeterli olmaması sebebiyle hastalar riske edilmek istenmemiş, bununla birlikte sert yasal düzenlemeler getirilmiş. Günümüzde de bu çekince ve ağır cezai yaptırımları bulunan yasaların devam ettiğini görüyoruz.
Günümüzde tıbbi amaçlı cannabis
Tıbbi cannabis bugünlerde THC türevi olan dronabinol ve nabilone içerikli ilaçların belirli hastalıklar için tedavi olarak doktorlar tarafından reçete edilmesi anlamına geliyor. Bunlarla birlikte cannabidiol de THC etken maddesi taşıyan tıbbi bir sprey. (dronabinol, nabilone ve cannabidiol THC’li tıbbi ilaçların isimleridir.)
Bilimsel makalelerden derlediğim teknik bilgilere bakacak olursak -farmakolojik olarak- cannabis’in temel aktif elementi cannabinoid ismini alıyor. Hint kenevirinde bulunan psiko-aktif bileşen olan Δ9-tetrahydrocannabinol (THC) ve cannabidiol (sprey) doğal birer cannabinoid iken; dronabinol ve nabilone gibileri sentetik cannabinoid olarak karşımıza çıkıyor.
Uygulama alanı örneklerine geçecek olursak da tıbbi cannabis;
- Kanser hastalarının ağrılarını dindirmek için uygulanan bilimsel bir tedavi yöntemi. Etken madde THC’nin ağrı kesici etkisi göstermesine dair ön kanıtların yanı sıra,
- AIDS hastaları ve kemoterapi görenler için ağrı kesici, bulantı önleyici ve iştah arttırıcı etkileriyle birlikte
- Depresyon, hiperaktivite bozukluğu (DEHB) ve Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) gibi duygu durumu ve psikotik bozukluklar için tedavi yöntemi olabileceğine dair bilimsel çalışmalar bulunuyor.
- Buna karşın şizofreni, bipolar bozukluk, anksiyete ve panik atak hastaları içinse cannabis içerikli madde kullanımının sıkıntı yaratabileceği savunuluyor.
PubMed tarafından 2005 yılında yayımlanan hakemli bir çalışmada ise marijuana ve diğer cannabinoid’lerin, kanser kemoterapisinin neden olduğu mide bulantısı ve kusmaya, acı ve iştah kaybına, bunun yanı sıra omurilik yaralanmaları, Tourette sendromu ve glokom gibi hastalıklar için de tedavi etkisi yaratabileceğine vurgu yapılıyor.
Harvard Tıp Okulu Psikiyatri Bölümü Psikobiyoloji Profesörü Bertha Madras’ın Dünya Sağlık Örgütü için hazırladığı raporda aktardığı üzere, 953 katılımcı üzerinde yapılan uluslararası bir anket çalışmasında, cannabis içerikli madde kullananların oranları:
- %11,9’unun sırt ağrısı,
- %6,9’unun uyku bozuklukları,
- %6,7’sinin depresyon,
- %6,2’sinin yaralanma ve kaza kaynaklı ağrı,
- %4,1’inin ise çoklu doku sertleşmesi (MS).
Bununla birlikte Alzheimer, glokom, artrit (eklem iltihabı), Hepatit C, sabah bulantısı, kanser, HIV/AIDS gibi hastalıkların tedavisinde de ağrı kesici ve bulantı önleyici olarak kullanılabileceğine dair birçok farklı çalışma bulunuyor.
Madalyonun öteki yüzü
Tüm bunlara karşın bağımlılık potansiyeli taşıyan THC içerikli bu bitkinin, kısa erimli bellek, motor koordinasyonu ve karar verme süreçlerini olumsuz etkilediği ve düzenli kullanımının anksiyete, depresyon ve psikotik hastalıkların daha da kötüye gitmesiyle bağlantılı olabileceği de belirtiliyor.
Tabii ki bu çalışmaların kliniklerde yapılan bilimsel çalışmalar olduğunu bilsek de çalışma ve kanıt sayısının yetersiz olması sebebiyle bilimsel bir reçete niteliği taşıdıklarını söyleyemeyiz. Bahsi geçen THC etken maddesinin fayda ve riskleriyle ilgili daha çok sayıda klinik çalışmaya ihtiyaç olduğu aşikâr. Öyle ki bazı çalışmalar aynı anda hem olumlu hem de olumsuz örnekleri bir arada sunabiliyor.
Society for Neuroscience'da yayımlanan bir çalışma bunun güzel bir örneği. Çalışmaya göre, ana rahminde ve ergenlik döneminde maruz kalınan cannabis, çocukların öğrenme ve bellek işlevlerini bozarken aktif maddesi THC olan aynı bitkinin Alzheimer tedavisindeki kullanımı, belleğin iyileşmesi ve hastalık semptomlarını azaltmada fayda sağlayabileceği savunuluyor. Uluslararası Psikiyatri Dergisi de cannabis ile ruh sağlığı arasındaki ilişkiyi "karmaşık" olarak tanımlıyor. Anlaşılan cannabis’in medikal kullanımına yönelik tartışmalar, büyüyeyerek devam edecek gibi.
İlaç firmaları ile devletleri karşı karşıya getiriyor
Konuyla ilgili yurt dışında büyük mücadeleler veriliyor. Bu mücadelelerin verilme sebebi, hastaların tıbbi cannabis sayesinde yaklaşık 10’da 1 gibi bir oranında daha az maliyetle acılarını azalttıklarını savunmaları. Yani bir kanser hastası ağrı kesici ilaçlara (kaba bir hesapla) 1.000$ veriyorsa, daha etkili olduğunu iddia ettiği tıbbi amaçlı cannabis’e 100$ gibi bir rakam veriyor.
İşte tam olarak burada devletler ile büyük ilaç firmalarının karşı karşıya ya da yan yana geldiğiniz görüyoruz. İlaç firmaları, marijuana’nın ot halinde kullanımının yasal hale getirilmesinden ziyade -en azından- kendi bandrollerini bastıkları THC ve cannabidiol etken maddeli dronabinol ve nabilone gibi ilaçların satılmasını istiyor. Konuyla ilgili konuşan biyokimya ve patoloji doktoru Paul Hornby’nin “ilaç firmalarının insanların kendi ilaçlarını yetiştireceği bir durumdan rahatsız olacaklarını” belirtmesi bu açmazı gayet açık bir şekilde ortaya koyuyor.
Yayıncı notu: Kaleme almış olduğumuz bu yazı, cannabis’in tıbbi kullanımına yönelik bilimsel çalışmaların dünya çapında ne düzeyde olduğunu göstermekten başka bir amaç taşımamaktadır.
Not: Bu yazı, 151.sayımızda yayımlanmıştır.
Yazı: Batuhan Sarıcan / batusarican@gmail.com
Kaynakça:
Amar’dan aktaran Miron, J.A & Varela, Gladys. Medical Marijuana: A Status Report (2011), The Harvard Clinical and Translational Science Center, p.3-4
Hazekamp ve diğerlerinden aktaran Madras, B.K. Update of Cannabis and Its Medical Use, World Health Organisation, p.19
http://www.who.int/medicines/access/controlled-substances/6_2_cannabis_update.pdf
http://hub.jhu.edu/2015/05/15/secondhand-marijuana-smoke-study
http://medicalmarijuana.procon.org/view.resource.php?resourceID=004477
https://dataunodc.un.org/drugs/prevalence_regional#cannabis
https://www.newscientist.com/article/2174448-medical-cannabis-what-you-really-need-to-know/
https://www.nlm.nih.gov/medlineplus/ency/article/001945.htm
https://www.sciencedaily.com/releases/2018/11/181106150418.htm
Kalant, Harold & Porath-Waller, A.J. . Clearing the Smoke on Cannabis: Medical Use of Cannabis and Cannabinoids (2014), Canadian Centre on Substance Abuse, p.2,
http://www.ccsa.ca/Resource%20Library/CCSA-Medical-Use-of-Cannabis-2012-en.pdf
Kevin, P.H. Medical Marijuana for Treatment of Chronic Pain and Other Medical and Psychiatric Problems, June 23/30, 2015, Volume 313, Number 24, p.2478, http://africanhemp.co.za/images/research/JAMA_Chronic_Pain.pdf
Linszen D. & Amelsvoort T.’den aktaran Yedekçi, Aysun & Onur, Ece. Bağımlılık Yapıcı İlaçlar ve Tayin Yöntemleri, Türk Klinik Biyokimya Dergisi, 2010, 8(3), ss.125-131, s.128, http://tkb.dergisi.org/pdf/pdf_TKB_143.pdf
Mack, Alison & Joy, Janet. Marijuana As Medicine?: The Science Beyond the Controversy (2000), http://www.nap.edu/read/9586/chapter/3#p200047c2nnn00001
Madras, B.K. Update of Cannabis and Its Medical Use, World Health Organisation, p.4, http://www.who.int/medicines/access/controlled-substances/6_2_cannabis_update.pdf
Tellioğlu, Tahir ve Tellioğlu, Zuhal. Tıbbi Esrar Psikiyatrik Bozuklukların Tedavisinde Kullanılabilir mi?, Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 22, Sayı: 1, 2012, s.101, http://www.psikofarmakoloji.org/pdf/22_1_15.pdf
Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu Yurt Dışı İlaç Kullanımı Listesi, T.C.Sağlık Bakanlığı, https://titck.gov.tr/storage/Archive/2019/dynamicModulesAttachment/bf3c0f97-b9fc-4523-9b6b-88cbb886494a.xls