Domates, Türk mutfağının vazgeçilmezlerinden biridir; sıcak veya soğuk tüm yemeklerde, salatalarda ve içecek olarak kullanılır. İyi haber şu ki, domates yemeklere lezzet ve renk kattığı gibi sağlık için de çok faydalıdır. Domates, özellikle kalp ve damar sağlığı açısından çok önemli bir gıdadır.
Pittsburg’daki Beslenme ve Diyetetik Akademisi sözcüsü Heather Mangieri, domatesin düşük kalorili olmasına rağmen (orta boy bir domates yaklaşık 25 kaloridir) besin değerinin oldukça yüksek olduğunu söylüyor. Domates çok sayıda vitamin, mineral, bitkisel gıda ve özellikle de domatese canlı kırmızı rengini veren karotenoid likopen bakımından çok zengin bir kaynaktır.
Kuzey Amerikalılar uzun süre domatesten yeterince yararlanmazken, Güney Amerika ve Avrupa’da ise domates bol bol tüketiliyordu. Kolombiya, Ekvador, Peru, Bolivya ve Şili topraklarında yetişen domates, 1500’lü yıllarda İspanyol istilacılar tarafından tüm dünyaya yayılmaya başladı. Domatesi Batılılarda ilk sahiplenenler İtalyanlardı. İtalya’daki domatesler, pomodoro ya da “altın elma” da denilen sarı veya turuncu renkli domateslerdir. Fransızlar ise domatese “pomme d’amour” yani “aşk elması” der.
Meyve mi sebze mi?
Domatesin meyve mi sebze mi olduğu sorusunun cevabı kime sorduğunuza bağlı olarak değişiyor. Bir botanikçiye sorarsanız domates, tek bir döllenmiş tohumdan geliştiği için küçük ve yumuşak meyveler kategorisine girer. Ancak bir aşçı veya Amerikalı siyasetçi için bu durum farklı olabilir. National Geographic’e göre 1886 yılında bir domates ithalatçısına karşı açılan vergi davasında Yüksek Mahkeme, domatesin sebze olduğu sonucuna varmıştı. Ayrıca Ancak domatesi sebze olarak düşünmemizin en önemli sebebi, tatlı ya da atıştırmalıklardan ziyade genellikle ana yemeklere yakıştırdığımız tuzlu tadıdır.
Çeşitleri
Domatesin yüzlerce çeşidi bulunur. Dünya’nın En Sağlıklı Yiyecekleri veritabanına göre domatesler kırmızı, pembe, sarı, turuncu, yeşil, mor, kahverengi veya siyah renkli olabilir. En büyük domates türleri biftek domates ve beefmaster domateslerdir. Roma domatesi orta boyutta iken, cherry ve üzüm domatesleri küçük boyutludur.
Besleyici özellikleri
Mangieri, domateste yüksek oranda lif bulunduğunu ve önemli bir A, C ve B2 vitamini kaynağı olduğunu belirtiyor. Pharmacognosy Review’da yayınlanan bir makaleye göre bu vitaminler antioksidan görevi görerek serbest radikalleri etkisizleştirmekte ve oksidatif stresi durduruyor.
Domateste karotenoidler (likopen ve beta-karoten dahil) gibi kronik hastalıkların önlenmesinde önemli rol oynayan bitkisel gıdaların da bulunduğunu belirten Mangieri, domates pişirildiğinde likopen miktarının da arttığını ekliyor.
Domatesler aynı zamanda potasyum bakımından da oldukça zengin. Ortalama boyutta bir domateste yaklaşık 300 mg potasyum bulunur. Aynı şekilde bir fincan domates suyunda 534 miligram, yarım fincan domates sosunda ise 454 miligram potasyum bulunur. Potasyum, kalp sağlığının yanı sıra sinir ve kas fonksiyonlarımızın da doğru çalışması için son derece önemli.
Sağlığa faydaları
Kalp sağlığı: Likopenin kalp hastalıkları riskini azalttığı düşünülüyor. Current Medicinal Chemistry dergisinde yayınlanan likopenin kalp hastalıkları üzerindeki etkisi konusunda yapılmış çok sayıda araştırmanın incelendiği bir makalede, likopen ile düşük kalp hastalığı riski arasında pozitif bir ilişki bulunduğu ileri sürülüyor. Bunun sebebi muhtemelen, likopenin ve diğer bazı bitkisel besinlerin lipid peroksidasyonu düşürebilmesi. Lipid peroksidasyon, kandaki yağların oksijenden zarar görmesi ve bunun sonucunda kan damarlarının aşamalı olarak tıkanmasının (aterosklerosis) tetiklenmesi anlamına geliyor. Likopenin aynı zamanda LDL (kötü) kolesterolün ve trigliserid seviyelerinin de azalmasında etkili olduğu ileri sürülüyor.
Journal of Nutrition dergisinde yayınlanan bir araştırma, beta karotenin orta yaşlı ve yaşlı erkeklerde metabolik sendrom riskini azalttığını ileri sürüyor. Metabolik sendromda yüksek tansiyon, yüksek kan şekeri, aşırı kolesterol ve bel çevresinde aşırı yağlanma görülür. Metabolik sendrom genellikle kalp hastalıkları ve diyabet habercisi olarak görülür. Blood Coagulation Fibrinolysis dergisinde yayınlanan, 19 meyve ve 26 sebze üzerine yapılan bir araştırmaya göre domatesteki bitkisel besinler aynı zamanda aşırı trombosit kümeleşmesini de azaltarak istenmeyen pıhtılaşmaları ya da kan damarı tıkanıklıklarını da azaltıyor.
Serbest radikalleri etkisizleştirir: Her ne kadar domateste bulunan bitkisel gıdaların ve vitaminlerin çoğunun antioksidan özelliği bulunsa da aralarında en çok göze çarpan şüphesiz likopendir. Archives of Biochemistry and Biophysics dergisinde yayınlanan bir deney tüpü araştırmasında, zararlı bir serbest radikal türünün etkisizleştirilmesinde en etkili karotenoidin likopen olduğu gözlemlendi. Bunun sebebi, likopenin eşsiz molekül şeklinin serbest radikalleri etkisizleştirmede önemli bir rol oynaması olabilir.
Kemik sağlığı: Likopen, kemik sağlığını geliştirir ve osteoporoz (kemik erimesi) gelişimini durdurur. Journal of Bone and Mineral Research dergisinde yayınlanan bir araştırmada, kanındaki likopen seviyesi daha yüksek olan katılımcılarda kalça veya omurga dışı kemiklerde çatlama riskinin daha az olduğu bulundu.
Göz sağlığı: Domateslerde hem A vitamini, hem de sindirildiğinde A vitaminine dönüşen beta-karoten bulunur. Oregon Eyalet Üniversitesi Linus Pauling Enstitüsü’ndeki bilim insanlarına göre görme yetisi için elzem olduğu bilinen A vitamini, retinanın düzgün çalışması ve düşük ışıkta ya da renkli görme için de gereklidir. A vitamininin göz gelişimi için de faydası çoktur.
Sindirim: Domateste yüksek oranda lif bulunduğunu belirten Mangieri, bir kâse domatesin günlük lif ihtiyacımızın yaklaşık % 9’unu karşıladığını söylüyor. Bu da rahat bir sindirim, sağlıklı dışkı kütlesi ve düzenli tuvalete çıkma gibi faydalar sağlayarak bağırsak sağlığını korur. Mayo Clinic’e göre yüksek lifli beslenme düzeni hemoroit ve divertikülit (kolonda küçük, acı verici kesecikler oluşması) riskini de azaltır.
Deri: Domatesteki C ve A vitaminleri deri için çok faydalıdır. Oregon Eyalet Üniversitesi Linus Pauling Enstitüsü’ne göre C vitamini, cildinizin genç görünmesini ve yaraların iyileşmesini sağlayan kolajen üretimi için çok önemlidir. A vitamini ise yaşlanma önleyici cilt tedavilerinde yaygın olarak kullanılan retinoidlerin bir bileşenidir ve beta karoten, güneş yanıklarına karşı da faydalıdır.
Kanser önleyici özellikleri: Journal of the National Cancer Institute dergisinde yayımlanan 1999 tarihli bir incelemede domates ve likopenin prostat, akciğer, mide, pankreas, kolon, rektum, gırtlak, ağız boşluğu, göğüs ve rahim boynu kanseri riskinin azalmasıyla bağlantılı olduğu bulundu. En etkili bağlantı ise prostat, akciğer ve mide kanserlerinde görüldü.
Prostat kanseri riskinin azalması ile domates arasındaki ilişki üzerine birçok araştırma yürütüldü. Örneğin Journal of the National Cancer Institute dergisinde yayınlanan, yaklaşık 50.000’den fazla erkeğin katıldığı geniş kapsamlı bir araştırmada, domatesteki likopen ile prostat kanseri riski arasında ters bir ilişki bulunduğu ortaya çıktı: Likopen seviyesi en yüksek olan erkeklerde, düşük olanlara kıyasla prostat kanserine yakalanma riskinin %21 oranında daha az olduğu gözlendi.
Beyin kanaması: Likopenin, en azından erkeklerde beyin kanaması riskini azalttığı görüldü. Neurology dergisinde yayınlanan ve 12 yıl süren bir araştırmaya göre kanlarındaki likopen seviyesi en yüksek olan orta yaşlı erkeklerde herhangi bir türde beyin kanaması riski %55 daha azdı. En sık görülen, kan pıhtısı bağlantılı beyin kanama riskinin ise bu kişilerde %59 daha az olduğu görüldü.
Astım: Bazı dar kapsamlı araştırmalara göre domatesteki likopen, astım hastalarına da çok faydalı. Free Radical Research dergisinde yayınlanan bir araştırmada domates özünün akciğer iltihabını önlediği görüldü. Allergy dergisinde yayınlanan başka bir araştırmada ise bir hafta boyunca her gün alınan likopenin katılımcıların %55’inde egzersize bağlı astımı azalttığı görüldü.
Derleyen: Sevda Deniz Karali
