Libya'nın doğusundaki Derna kentinde iki barajın felaketle sonuçlanan çöküşü sonrasında 11.000'den fazla insan öldü ve on binlerce kişi kayboldu. Barajın çökmesi, Kuzey Afrika ülkesini vuran Daniel Fırtınası'nın ardından gerçekleşti. The Conversation Africa'dan Moina Spooner, barajların tasarımını ve güvenliğini araştıran su kaynakları ve mühendislik uzmanı, Luleå Teknoloji Üniversitesi profesörü Nadhir Al-Ansari'den felaketle ilgili içgörü sağlamasını istedi.
Soru: Aşırı hava koşulları barajların stabilitesini nasıl etkiler?
Barajlar genellikle şiddetli yağışlara veya kuraklığa dayanacak şekilde inşa edilir. Bir barajın tasarımı ve inşaatı olası tüm etkileri dikkate alır. Bir baraj planlanırken, inşaat malzemelerinin türü, temel tasarımı ve barajın stabilitesinin yanı sıra beklenen sel ve depremler ve hatta askeri müdahale de dahil olmak üzere tüm faktörler dikkate alınır.
Barajın nasıl inşa edildiğine ek olarak güvenlik önlemlerinin de mevcut olması gerekir. Örneğin fırtına durumlarında mühendisler, barajın maksimum taşıma kapasitesinin aşılmamasını sağlamak için suyu tahliye etmelidir.
Libya örneğinde baraj yönetiminin iyi olmadığına inanıyorum. Barajdan sorumlu mühendisin suyun barajın üst taşıma kapasitesini aşmamasını sağlaması gerekirdi. Rezervuara büyük miktarda su girdiğini fark ettiğinde, seviyesini üst sınırın altında tutmak için büyük miktarda su salması gerekirdi.
Araştırmalar baraj yıkılmasının ana nedenlerinin temel sorunları (%40), yetersiz dolusavak (%23), kötü inşaat (%12) ve düzensiz yerleşim (%10) olduğunu göstermektedir. Barajlar dağlık bölgelerde inşa edildiğinden, baraj alanı her zaman düz olmayacaktır, ancak tasarımcıların bunu dikkate alması gerekir. Baraj tasarımı topoğrafyaya uygun olmalıdır. Baraj yıkılmalarının daha nadir sebepleri arasında savaş (%3), kusurlu malzeme (%2) ve deprem (%1) yer almaktadır.
Libya örneğinde, barajın çökmesinin nedeninin kötü yönetim olduğu görülüyor.
Bu trajedi önlenebilir miydi?
Evet, barajları işleten sorumlular suyu boşaltmak için kapıları açsaydı. Barajın su yönetiminden sorumlu olanlar yoğun yağışları göz ardı ederse bu tür felaketlerin yaşanması beklenebilir.
Baraj yöneticileri ayrıca her barajın havza alanını ve ne kadar yağış tahmin edildiğini bilmelidir. Bu, meteorologlar ile barajların yönetiminden sorumlu personel arasında koordinasyonu gerektirir. Şiddetli yağış beklendiğinde, meteoroloji departmanı baraj yöneticilerini bilgilendirmelidir; onlar da suyun barajın işletme limitleri dahilinde kalması için suyun serbest bırakılmasına yönelik düzenlemeler yapabilirler. Bu, Irak'ta incelediğim tüm barajlarda olağan uygulamadır.
Bu durumda meteoroloji dairesi ile barajları yöneten mühendisler arasındaki iletişimde bir kopukluk olmuş olmalı.
Mühendisler ve yetkililer barajların yapısal bütünlüğünü genellikle nasıl izliyorlar?
Barajlar, barajın tüm bölümlerini dikkate alan düzenli bir denetim programına sahip olmalıdır. İster ABD, ister Irak, ister İsveç olsun, barajı olan tüm ülkelerde düzenli denetimler yapılıyor. Baraj duvarlarındaki çatlakları ve yapısındaki değişiklikleri izlemeye yönelik cihazlar bulunmalıdır. Tespit edildikten sonra derhal müdahale edilmelidir.
Libya örneğinde, suyu barajın taşıma kapasitesinde tutmak için savak kapakları açılsaydı, barajların çökmesi daha az hasara neden olacaktı.
Güvenliği artıracak yeni teknolojiler veya yenilikler var mı?
Çok sayıda model ve teknik vardır ve her barajın, tasarımcının önerdiği kendi modeli veya tekniği vardır. Aşırı hava olaylarına ilişkin planlama genellikle barajın tasarım aşamasında yapılır. Tasarımcının, barajın hava koşulları da dahil olmak üzere çeşitli faktörlere karşı stabilitesi hakkında kapsamlı bir rapor sunması amaçlanıyor.
Barajın yıkılmasını önlemek için baraj rezervuarındaki su seviyesine göre farklı senaryolar verilmektedir. İlgili hükümet, tasarım bilgilerinin rehberliğinde, barajın yıkılması durumunda ne yapılacağını bilmelidir. Mesela Irak'ın Musul barajı üzerine baraj inşa edildikten sonra yaptığım araştırmada , mansap bölgesinin ve orada yaşayan halkın güvenliğini sağlamak için mansapta bir koruma barajı yapılmasını önerdim. Barajın inşasından sonra bile güvenlik önlemleri alınabilir.
Diğer güvenlik tedbirleri aşağı havzadaki konut ve diğer gelişmelerle ilgilidir. Libya örneğinde kötü bir planlama vardı. Barajların mansabındaki alanlar konut olarak kullanılmamalıydı.
Sonuç olarak, eğer sahadaki mühendisler fırtına başladıktan sonra rezervuardaki suyu serbest bırakmış olsaydı, Libya'daki barajın yıkılması önlenebilirdi ya da en azından kayıplar en aza indirilebilirdi.
