Birbirine karşı savları dinleyerek bir yargıya varma, akıl yürütme.
Kuşkusuz, önümüzdeki en büyük kitlesel muhakeme sınavı Mart sonundaki seçimler. Durum tam da başlıktaki gibi. Birbirine karşı savlar; üstelik, kutuplaşma nedeniyle iki ana sav var, diğerlerini pek duymuyoruz. Ulusça yapacağımız, 8-9 saat içerisinde toplu şekilde ama bireysel olarak o saate kadar dinlediklerimizi, gördüklerimizi, yaşadıklarımızı değerlendirip, akıl yürütüp, Arapça kökenli sözcüğün tam ifadesiyle “muhakeme edip” bir karara, bir yargıya varmak. Vardığımız kararı da oy pusulasına işleyip oy sandığına atmak.
Muhakeme, aslında yapay zekânın aradığı, eksik olan parçası. Günümüzde yapay zekâ diye adlandırılan yazılımlar, “muhakeme” yapamıyorlar. Onlar daha çok “mahkûm” durumundalar. Neye mahkûm derseniz, onları bir araya getirip yaratan insanların, onların içine koydukları yüzlerle kalıbın on binlerce türevinden birini seçmeye mahkumlar. Muhakeme edip bir türev de kendileri ortaya çıkartmaktan âcizler.
Ben bunlara yapay zekâ demekten kaçınıp akıllı sistemler diyorum. Aman öyle de kalsınlar. Çünkü, muhakeme yeteneğine kavuştuklarında, bizim çıkarlarımızdan başka yönlerde kararlara varabilirler. Örneğin, akaryakıt tüketen taşıt araçlarının çevre kirliliği yarattığını anlayıp, bunun dünyanın ikliminde nasıl geriye dönülemeyecek bir hasar meydana getireceğini kavradıklarında, taşıt araçlarına savaş açabilirler.
Hani, günümüzde gazete haberleri oluyor ya? Şu mahalle bu sokakta bir gecede onlarca arabanın lastiği kesildi diye; bu muhakeme yeteneği olan insan yapısı makineler de bir gece, ansızın, bir baştan başlayıp bir şehirdeki tüm taşıt araçlarını buruşturulmuş konserve kutusuna çevirirlerse şaşmamalı. Böyle yaparlarsa haklı da olurlar, akaryakıt tüketen taşıt araçları iklim değişikliğini körüklüyor. İyi de o araçları kullanmak bizim çıkarlarımıza hizmet ediyor? Buyurun birbirine karşı iki sav. Bugün biz egemeniz, bizim sav kazanıyor, kimse aracından vazgeçmiyor, ama yarın, muhakeme yeteneği olan robotları etrafa salıverdiğimizde ve onlar -doğal olarak- egemen olduklarında, aslında yanlış olan kendi doğrularımızdan vazgeçmemiz gerekecek.
Muhakeme edebilen yapay zekâ
Gerçek yapay zekâ ile uğraşanlar, muhakeme denilen olayın insan beyninde nasıl oluştuğunu merak ediyorlar. Eh, ona bakıp kopya çekecekler. Ortaya atılan olası savlardan biri şu: İnsan beynini ve sinirleri oluşturan hücrelere nöron deniyor. Bunların soma denilen bir çekirdekleri (gövde), dentrit denilen algılayıcı (bilgi alan) uçları ve akson denilen kolları var. Beyinde aksonlar kısa, sinirlerde uzun oluyor. Aksonların ucunda bilgiyi yayan uçlar bulunuyor. Bu uçlar, başka bir nöronun dentritine bağlanıp sinirlerdeki gibi bir zincir oluşturabiliyor, en uçta bir kasa bağlanıp onu harekete geçirebiliyor, ya da beyinde olduğu gibi birçok nöronun bir diğerine, karışmış bir yün yumağı gibi bağlanmasıyla bir ağ bulutu oluşturabiliyor. Aksonların etrafını Schwan hücreleri tıpkı bir kablonun üzerindeki plastik yalıtkan gibi kaplıyor.
Nasıl muhakeme ediyoruz?
Aksonlar, etrafa rastgele kurşun sıkan magandalar gibi uçlarından bilgi yaylım ateşi açıyorlar. Başka nöronların dentritleri de bu bilgileri alıp kendi çekirdeklerine, somaya iletiyorlar. Çekirdek, bir kısım bilgileri değerlendiriyor, bir kısmına aldırış etmiyor. Hani, “sen ona aldırma, her duyduğunu bire bin katarak anlatır o” gibilerinden.
İşte muhakemenin çözülemeyen sırrı burada. Bu soma, hangi nörondan gelen bilgiye dört elle sarılıp hangisine daha az duyarlı olacağına nasıl karar veriyor? İnsanlarda, dentritleri tembel olan veya ilaçla tembelleştirilenler tepkisiz insanlar oluyorlar, “vur ensesine al ağzındaki lokmayı” bunlar için söylenmiş. Aksonları tembel olanlar ya da ilaçla tembelleştirilenler de donuk, bitki gibi oluyorlar. Hem akson hem de dentrit çok aktif olduğunda ve dengeli çalıştıklarında “ne zekî insan” diyoruz. Haydi bakalım, kopyayı verdik, muhakeme yapabilen yapay zekâyı tasarlayın!
Not: Okur olayı kafasında daha rahat canlandırması için şu linkteki grafiğe bakabilir: https://tr.khanacademy.org/science/biology/human-biology/neuron-nervous-system/v/anatomy-of-a-neuron
Ali Akurgal / [email protected]
Bu yazı HBT'nin 152. sayısında yayınlanmıştır.