Bugüne dek uygulanabilir çok az gen tedavisi vardır. Bu her şeyden önce gen makası CRISPR/Cas9 ile kalıtım molekülü DNA’nın iki ipliğini ayırmasıyla ilgili. Eğer hücre mekanizmasıyla onarım düzgün gerçekleşmediğinde ağır DNA hasarları meydana gelebilir. Fakat araştırmacılar artık bu tür riskli kesiklere gerek bırakmayan yeni bir araç geliştirdiler. Baz düzenleme (base-editing) yöntemiyle sadece tek bir DNA bazı, muadili ile değiştirilmekte.
Baz düzenleme yönteminin ne kadar iyi işlediğini ve ne kadar güvenli olduğunu şimdi Zürich Üniversitesi’nden Tanja Rothgangl ve ekibi, fareler ve makak maymunlarıyla kontrol etti. Ekip onarmak için PCSK9 genindeki bir mutasyon seçilmiş. Bu mutasyon insanlarda kalıtsal yüksek kolesterol seviyesine yol açıyor. Bu geni taşıyan insanlarda kolesterol seviyesi genç yaşlardan itibaren hasta edici seviyeye kadar yükselir, dolayısıyla da kalp-dolaşım hastalıkları riski taşırlar. LDL veya kötü kolesterol kandaki yağları daha küçük damarlara da taşıdığı için damarlar tıkanarak, “kireçlenebiliyor”. Bu genin işlevini bozduğumuzda kandaki LDL değerleri düşüyor ve kalıtsal yüksek kolesterol için güvenli bir tedavi yöntemi sunuyor diyor araştırmacılar. Gen tedavisi için koronavirüse karşı kullanılan mRNA aşılarının teknolojisi değiştirilmiş. Bunlar lipid kılıfıyla kaplı ve diken proteinin reçetesini içeren mesajcı RNA içeriyorlar. Gen tedavisi için enjeksiyona, DNA- baz düzenleme ve DNA baz değiştirme için RNA yapı talimatları eklenmiş. Değiş tokuşun doğru yerde gerçekleşmesi için, gen aracı ayrıca tam hedefe kenetlenmeyi sağlayan bir iletim sekansına da sahip. Hazırlanmış mRNA çözeltisini araştırmacılar yüksek kolesterol değerlerine sahip farelere ve uzun kuyruklu makak maymunlarına aşılamışlar. Yağla çevrili mRNA partikülleri daha çok karaciğere girip, işlendiğinden, gen aracı da nerede etkili olması gerekiyorsa oraya ulaşmış. Birkaç hafta sonra da hayvanlarda bu yeni yöntemin ne kadar iyi işlediği kontrol edilmiş.
Sonuca göre farelerde PCSK9 genlerinin üçte ikisi değiştirilebilirken, maymunlarda üçte bir olmuş. Bu gelişme her iki hayvanda da kolesterol seviyesinin düşmesini sağlamış. Kolesterol seviyesi farelerde ortalama olarak litre başına 1,5 millimol’den 15’a, maymunlarda ise yüzde 19 düşmüş. Araştırmacılar bu deneylerin, baz düzenleme yöntemi için uygun olduğunu göstermekte. Ve aynı yöntemin ileride diğer kalıtsal metabolizma hastalarında da kullanılabileceği sanılıyor. Ancak yöntemin ilk önce diğer hayvan deneyleriyle güvenirliğinin ve etkinliğinin kanıtlanması gerekiyor.
Nilgün Özbaşaran Dede
