İnce tozun sağlığa zarar verdiği ve dünya genelinde akciğer ve kalp dolaşım hastalıklarına bağlı milyonlarca ölümden sorumlu olduğu uzun süredir biliniyordu. Ayrıca bu çok ince partiküllerin beyne zarar verdiğinden, bilişsel bozukluğa hatta demansa bile yol açabileceğinden kuşkulanılıyordu. Fakat bununla ilgili kanıtlar daha çok yoğun hava kirliliğinin bulunduğu Çin veya Meksika gibi ülkelere aitti. Ayrıca beyne gelen zararların doğrudan doğruya ince toz partikülleriyle mi yoksa dolaylı olarak örneğin, düşük kan dolaşımı veya damarlarda veya akciğerdeki kronik enfeksiyonlara bağlı olarak meydana geldiği belirsizdi.
Bu konuda daha fazla açıklık getirmek isteyen Rostock Üniversitesi araştırmacısı Benjamin Aretz ve ekibi, düşük miktardaki ince tozun insan beyni üzerindeki bilişsel etkiyi geniş kapsamlı bir araştırmayla inceledi. Bunun için de Kuzey Hollanda’da uzun vadeli bir araştırmaya katılan 50.000 insanın verisini değerlendirdi. Bu bölge, ince toz yükü göreceli olarak düşük olduğu için seçildi. Katılımcıların yaşadıkları semtlerde, bir metreküplük havada 9,3 ila 20 mikrogram ve 2,5 mikrometre partikül büyüklüğüne kadar toz partikülleri ölçüldü. Bu değer, Avrupa Birliği tarafından belirlenen 25’lik sınır değerinin altında yer alıyor.
Buna karşılık, Dünya Sağlık Organizasyonu (WHO) 2021’deki tavsiyesini yıllık ortalama olarak metreküp başına ondan, beş mikrograma indirdi. Araştırma ekibi, tüm deneklerin akciğer fonksiyonlarını ölçtüğü gibi tüm katılımcıların bilişsel performansını öğrenmek için standart bir test de yaptı. Ayrıca yaş, cinsiyet, sigara içimi, diğer hastalıklar ve gelir gibi genel etki faktörleri de dahil edildi. İnce toz partiküllerine daha fazla maruz kalmanın, bilişsel testlerin çözülmesinde yavaşlama ve performans düşüklüğüyle önemli ölçüde bağlantılı olduğunu gördük diyor araştırmacılar.
Araştırma sadece ince tozun düşünme yetimiz üzerindeki etkisini göstermekle kalmayıp, AB tarafından belirlenen limit değerin altındaki ince toz değerlerinin bile beyne zarar verdiğini göstermiş oldu. Havadaki ince toz partiküllerinin çok daha yoğun olduğu ülkelerde, ince toz çok daha fazla olumsuz etki yapabilir diyor araştırmacılar. Burada hangi mekanizmaların işlediğini bulmak isteyen araştırmacılar, ölçülen bilişsel zayıflamalarda akciğer fonksiyonlarının hangi rolü oynadığını incelediler. Çünkü akciğer dokusundaki hasar ve iltihaplanma nedeniyle beynin artık yeterince kan ve oksijenle beslenemediği ve bu nedenle daha az çalışması, dolaylı bir etkinin önemli bir göstergesi olarak kabul edilir.
Sonuçlar bilişsel bozuklukların, akciğerleri gayet iyi çalışan insanlarda da ortaya çıktığını gösterdi. Bu nedenle ince tozun beyin üzerinde doğrudan etkisi olmalı ve en büyük zararı veren de o. Hesaplamalara göre ince tozun doğrudan etkisi, bilişsel zayıflamanın yüzde 97’sinden sorumlu. Bu sonuç, ultra ince toz gibi çok küçük partiküllerin, metalik nanopartiküllerin veya mikroplastiğin solunum yolları ve kan üzerinden beyne sızabileceğini söyleyen araştırmalarla da örtüşmekte. Çünkü bu parçacıklar kan-beyin bariyerini aşacak kadar küçükler. Bilim insanları ince tozun kan ya da belki koku siniri üzerinden beyne ulaştığını düşünüyorlar. Araştırma solunan ince tozun doğrudan doğruya bilişsel yetiyi etkilediğini göstermesi açısından önem taşıyor. İnce toz akciğer dışında beyne ve diğer organlara doğrudan doğruya sızarak, zarar verebiliyor ki bu da bu tür hava kirliliğinin ne kadar ciddiye alınması gerektiğini gösteriyor diyor bilim insanları.
Nilgün Özbaşaran Dede
