Antony van Leeuwenhoek: Mikrobiyolojinin doğuşu

Öne Çıkanlar Yaşam Bilimleri
Antony van Leeuwenhoek: Mikrobiyolojinin doğuşu

Hollandalı anatomist Regnier De Graaf’ın 32 yaşında hayatını kaybetmesinden birkaç ay önce bilime yaptığı önemli katkılardan biri, Londra’daki Kraliyet Akademisi sekreteri Henry Oldenburg’a 28 Nisan 1673’te yazdığı mektuptur.

Yazılmamış olsaydı, modern mikrobiyolojinin doğuşunu belki de onlarca yıl geciktirebilecek bu mektupta De Graaf, Leeuwenhoek adlı, Flemenkçe dışında herhangi bir dil bilmeyen, Delft’te hayatını sürdüren bir kumaşçının şimdiye kadar yapılmış tüm mikroskopları gölgede bırakan mikroskoplar yaptığını belirtir.

Leeuwenhoek’un kullandığı mikroskop

Graaf mektubun ekinde Leeuwenhoek’un “Bay Leeuwenhoek tarafından mikroskop ile yapılmış ve sonradan Dr. Regnier De Graaf’la paylaşılmış bazı gözlemlere örnek” adlı ilk makalesini de tercüme edip eklemiştir.


Leeuwenhoek’un bir arının kanat, göz ve başıyla ilgili ayrıntılı bilgiler içeren makalesi Kraliyet Akademisi’nin de dikkatini çeker ve farklı örnekler üzerine inceleme yapması ikinci bir mektupla kendisinden istenir. Böylece Leeuwenhoek, bilimin evrensel ilerleyişine büyük katkılarda bulunabilmesi için önemli bir koşulu, buluşunu paylaşabileceği etkileşim ortamını edinir.

“Damlanın içindeki hayvancıklar”

Birkaç yıl sonra mikrobiyolojinin temelini attığı çalışmasını, ünlü 18 numaralı makalesinde şu cümlelerle duyurur: “… Yağmur damlaları içerisinde bir süre sabit duran ve ardından maviye dönen küçük yaratıklar gözlemledim. Bu küçük hayvanlar çıplak gözle görülebilen su bitlerinin binde birinden de küçüktü…”

Bu gözlem bilim camiasında büyük bir yankı uyandırır. Leeuwenhoek’un iyi bir eğitim görmemesinin de etkisiyle Akademi, bulguların Delft’in ileri gelenleri tarafından doğrulanmasını ister. Şehrin ileri gelenlerinden kurulan komitenin onayından sonra, akademinin kendi mikroskop uzmanı Robert Hook da 1678 yılında bu çalışmayı doğrular.

Leeuwenhoek’un sperm çizimleri

Leeuwenhoek, atölyesinde kendi imalatı olan mikroskobuyla yaptığı ayrıntılı incelemeler sonuncunda Kraliyet Akademisi’ne davet edilir. Bu üyelik kendisini daha da motive eder ve mikrobiyoloji biliminin doğmasına yol açan araştırmasının ardından, birçok başka örneği inceler: Bakteri, sperm, kan, kas, nöron hücreleri, göz lensi, kemik, diş ve saçın yapısı, bitki kurdu, sinek, örümcek, tuz kristalleri bunlardan bazılarıdır.

Leeuwenhoek yaptığı geniş çaplı bu araştırmalarla protistoloji, protozooloji, bakteriyoloji, hematoloji, seroloji, bitki anatomisi ve mikrobiyal ekoloji bilimlerinin kurucusu unvanını hak etmektedir.

Mikroskoptan 80 yıl sonra

Mikroskobun 1595 yılından itibaren büyütme aracı olarak biliniyor olmasına rağmen, mikroorganizmaların Leeuwenhoek tarafından seksen yıl sonra keşfedilmesi dikkat çekicidir. O güne kadar yalnızca cansız nesneleri incelemek için kullanılan mikroskobun, sıradan bir su damlası içerisinde neler olduğunu incelemek amacıyla Leeuwenhoek tarafından kullanılışı, kendisinin dikkatli ve tutkulu araştırmacı kişiliğinin bir göstergesidir.

Leeuwenhoek tarafından ilk kez görüntülenen bakterilerin çizimleri

Leeuwenhoek’un mikroorganizma –hastalık ilişkisini gösterdiği çalışmaları araştırmayı yaşam biçimi haline getirebilmenin tarihteki güzel örneklerinden biridir. Hasta olduğu bir günün ertesinde, dilindeki beyaz lekelerden örnek alıp mikroskop altında inceleyen Leeuwenhoek, onlarca canlı gözlemlemiş ve hastalıkların kökeninin mikroorganizmalar olabileceği fikrini ortaya atmıştır.

Bu bulgusu çağının oldukça ilerisindedir. Şöyle ki, ölümünden 39 yıl sonra bulaşıcı hastalıkların mikroorganizma kökenli olduğu Marc von Plenciz tarafından gösterilmiştir. Ölümünden 112 yıl sonra da, Agostino Bassi ipekböceği hastalığının bakteri kökenli olduğunu kanıtlamıştır.

Bilime kavramsal katkıları

Leeuwenhoek birçok bilim dalının kurucusu olmasına ek olarak, kavramsal açıdan da bilime önemli katkılarda bulunmuştur. Kontaminasyon (temas ile enfekte olma) kavramını 1715 yılında ilk kez şu cümlelerle ifade etmiştir: “…Birinin bardağını kirli havuzdaki suyla yıkamasıyla, büyük bir kısmı ağzımıza taşınacak ne kadar sayıda küçük hayvancık cama yapışır kim bilir...”

Buna ek olarak, çalıştığı dönemde bakteri flagellasını (kamçı) görüntüleyebilmesi, her ne kadar özel olarak belirtmemiş olsa da, deneysel anlamda siyah alan ışıklandırması (darkfield illumination) gibi günümüz yöntemlerini kullanabildiğini göstermektedir. 1981 yılında Kraliyet Akademisi arşivleri incelenirken, Leeuwenhoek’un akademiye gönderdiği mektuplar arasında özel olarak muhafaza edilmiş mikroskobik kesitler bulunmuştur. Yapılan detaylı incelemeler, kesitlerin günümüz laboratuvar standartlarına yakın nitelikte olduğunu göstermiştir. Bu bulgu, Leeuwenhoek’un çalışma yöntemindeki özeni göstermesi açısından önemlidir.

Leeuwenhoek’un mikroskopiye olan ilgisinin Robert Hook’un Micrographia adlı kitabını okuduktan sonra mağazasındaki kumaşların kalitesini incelemek amacıyla cam üfleme yöntemiyle elde ettiği lensler ile ortaya çıktığı düşünülmektedir. Bu çalışmalar bir süre sonra en büyük hobisi haline gelmiş ve yaşamı boyunca 550’den fazla mikroskop yapmasına yol açmıştır. Günümüzde bu mikroskoplardan yalnızca on tane bulunmaktadır.

1723’te 91 yaşında ölen Leeuwenhoek’un araştırma ile dolu hayatını Kraliyet Akademesi’ne gönderdiği 634 mektup ve ölümünden kısa bir süre önce hasta yatağında yatarken doktoru Jan Hoogvliet’e son makalelerini tercüme etmesi için rica etmesi iyi biçimde özetler. Leeuwenhoek, sahip olduğu tutku ve araştırma merakıyla, genç bilim insanı adaylarına örnek teşkil edebilecek en önemli bilimsel simalardan biridir.

Prof. Dr. Türker Kılıç
Bahçeşehir Üniversitesi, Tıp Fakültesi Dekanı Beyin ve Sinir Cerrahisi Anabilim Dalı Başkanı

Kaynaklar
Corliss, John O. “A salute to Antony van Leeuwenhoek of Delft, ost versatile 17th century founding father of protistology” Protist, Vol. 153, 177–190, June 2002
Bardell, D. “The roles of the sense of taste and clean teeth in the discovery of bacteria by Antoni van Leeuwenhoek”, Microbiological Reviews, Mar. 1982, p. 121-126
“Twenty years of the Leeuwenhoek specimens” Microscopy & Imaging News, 2001
Parker V, “Antony van Leeuwenhoek” , Bulletin of the Medical Library Association, 1965
Antony Leeuwenhoek and Bacteria “Antony van Leeuwenhoek” http://www.euronet.nl/users/warnar/leeuwenhoek.html

Bu yazı HBT'nin 98. sayısında yayınlanmıştır.