Sağlık açısından fiziksel egzersizin önemi anlatmakla bitirilemez. Her ne kadar hangi tür egzersizin ne şekilde ve ne sıklıkta yapılacağı konusunda özellikle internette çok çeşitli, bazen çelişkili, bazen de kafa karıştırıcı bilgiler bulunsa da, önemli olan kişinin sevdiği, düzenli yapabildiği ve adeta hayat tarzı haline getirdiği egzersizlerin yapılması.
Amerikan Kalp Derneği (AHA); haftada 5 gün 30’ar dakika (toplam 150 dakika/hafta) orta şiddette aerobik aktivite ya da 3 gün 25’er dakika (toplam 75 dakika/ hafta) ağır egzersizi yeterli buluyor. Bunlara haftada 2 gün kas kuvvetlendirme ve esneme egzersizleri de eklenirse çok daha sağlıklı bir program elde edilmiş olur. “Herkese Bilim ve Teknoloji” dergisinin egzersiz dizisi de bu konudaki bilimsel bakış açılarını ele almada önemli bir işleve sahipti.
Ancak beden sağlığının yanı sıra zihin sağlığı için de zihinsel faaliyetler son derece önemli. Özellikle ileri yaşlara ait önemli bir toplum sağlığı problemi olan demans (bunama) türü rahatsızlıkların engellenmesinde bu iki egzersiz türü büyük önem taşıyor. Demans bulgularının ortaya çıkmasını engellemede önemli yollardan biri “bilişsel rezerv” ‘in olabildiğince fazla tutulması. “Bilişsel rezerv”, kişinin hayatı boyunca öğrendiği tüm bilgilerin, öğrenme kapasitesinin, problem çözme, sorunlarla başa çıkma mekanizmalarının tümünü içeren bir terim. Bu kapasite ne kadar fazla ise, beyinde, daha özgül ifade etmek gerekirse nöron adı verilen sinir hücrelerinde hasar oluşması durumunda bile kalan sağlıklı beyin dokusu ile günlük aktivitenin etkilenmeden ya da olabildiğince az kayıpla sürdürülebilmesi mümkün oluyor.
Bilişsel rezervi artırmada bulmaca çözmek, şiir ezberlemek, yeni beceriler, hobiler öğrenmek, yeni bir yabancı dil öğrenmek gibi etkinlikler hayli yararlı. Ancak sadece okumak bile eşsiz bir zihinsel egzersiz.
Okuma eylemi, zihnin sembolleri ses, anlam, müzik, hatta kokuya dönüştürdüğü çok aktif bir faaliyet. Okuma, ses ve görüntünün tamamen hazır olduğu ve göreceli olarak çok daha pasif bir faaliyet olan TV izleme ile karşılaştırıldığında çok daha kompleks. Okunan metin, beynin çok değişik bölgelerinde aktivasyon yaratır. Örneğin, Stefan Zweig’ın “O muydu” adlı eserinden ( Can Yayınları, Mayıs 2018, çeviri: Esen Tezel) sayfa 10’ daki tasvirlere bakalım: “Durgun siyah suda dipten yükselen sık yosunlar, suyun yüzeyine bakır taşı gibi koyu yeşil bir parlaklık veriyor, çiçek kaplı bayırları, köprüleri ve bulutları bir fotoğraf sadakatiyle yansıtan, uyku hareketsizliği içindeki dümdüz yüzeyde renkli su zambakları salınıyor, ara sıra yarısı suya batmış rengarenk otlar bürümüş, işlerin yoğun olduğu devirlerden kalma eski, kırık bir sandal kıyıda görünüyor, su bentlerinin demir çivileri çoktan paslanmış, üstü kalın bir yosun tabakası ile kaplı”. Neler canlandırdınız kafanızda? Durgun sudan, rengarenk otlara, paslı çivilerden yosunlara dek objeler ve renkler. Hatta belki ortamdaki su ve yosun kokusu bile zihninizde belirmeye başladı. Diyaloglar, ruh halleri işin içine girdiğinde bu canlandırmalar kat kat artar. “Pasif” olan izleme etkinliğine göre çok daha yoğun bir faaliyet söz konusu zihinde. Birkaç siyah işaret koca bir evreni bile zihnimizde temsil edebilir. Okuma eylemi, tür olarak insanı diğer canlılardan ayıran ve kendisini eğitebilme anlamında çok yönlü kültürün de aktarılabilmesine olanak veren benzersiz bir faaliyet.
Düzenli okuyan insanlarda farkedilebilir şekilde sözcük dağarcığı artar, yaratıcı fikirler daha kolay oluşur. Konuşma dili zenginleşir. Okunan her bir kitap yeni dünyalara açılan pencere, yeni insanlarla ve kültürlerle tanışma nedeni olur. Bu da hoşgörülü olma ile sonuçlanır. Elbette bu yararların ortaya çıkması için de fiziksel egzersizde olduğu gibi düzenlilik ve süreklilik gerekir. Çocukların okumaya teşvik edilmesi için de ilk koşul, onlara rol modelliği yapan ebeveynlerinin okuma alışkanlığına sahip olmalarıdır.
Prof. Dr. Kamil Karaali
Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Radyoloji Ana Bilim Dalı
Kaynaklar:
https://www.heart.org/en/healthy-living/fitness/fitness-basics/aha-recs-for-physical-activity-in-adults
Tucker AM, Stern Y. In: Nair AK, Sabbagh MN (eds) “Geriatric Neurology” 2014,
John Wiley and Sons 1st ed. Çeviri: Gülbahar Baştuğ, E. Tuğba Özel-Kızıl
Stanislas Dehaene. “Beyin Nasıl Okur?”. Alfa Basım Dağıtım 2011. Çeviri: Ozan Karakaş
Bu yazı HBT'nin 124. sayısında yayınlanmıştır.
