Norilsk nikel madeni, Dünya’nın en kuzeyindeki kıta yarımadası olan Taimry’yi Dünya’nın en kirli yerlerinden biri haline getirdi. Bölge iklim değişikliğine karşı savunmasız kaldı.
Rusya Sibirya’daki Krasnoyarsk Krai'deki Norilsk, 180.000'den fazla kişinin yaşadığı en büyük Arktik şehirlerinden biridir. Norilsk 1935 yılında köle işçiler için kurulan daha sonra ise madenlerde ve metalurji tesislerinde çalışanların yerleştiği, Kuzey Buz Denizi’ne yakın bir yerleşimdir.
1700 metre yüksekliğindeki Putoran Dağının eteklerinde yer alan kent Dünyanın en büyük nikel kaynaklarının ve aynı zamanda madencilikle metal eritme endüstrisinin büyük olduğu bir yerdir.
Bu alan, 20. yüzyılın başında keşfedilen 1.8 milyar tondan fazla nikel, paladyum, kobalt ve bakır yatakları bakımından zengindir. Öyle bir şehir ki toprakta biriken ağır metaller bile ticari olarak işlenip ayıklanıyor. 1930'lardan beri şehir, Dünyanın en büyük madenciliği ve metalurjik kompleksidir. Dünyada üretilen nikelin %20’si, paladyumun %50’si, kobaltın %10’undan fazlası ve bakırın %3’ünü üretiyor.
Rusya GSMH’nın %2’si bu kentten geliyor. Ancak, madencilikten kaynaklı Dünya’nın en kirli 10 şehrinden birisidir. Sadece hava kirliliği değil, su ve toprak da ziyadesiyle kirlidir. Yıllık 4 milyon ton bakır, kurşun, kadmiyum, nikel, arsenik, sülfür ve diğer zehirli kimyasallar havaya salınmaktadır.
Kar siyah, bazen sarı veya beyaz, hatta pembe yağmaktadır. Asit yağmurları Almanya büyüklüğünde bir alanı kaplamaktadır. Havadaki yoğun sülfür dioksit yüzünden 32 km yarı çapında bir alanda sebze yetişmemektedir. Bugün yılda yaklaşık 500 ton bakır ve nikel oksit, 2 milyon ton kükürt dioksit havaya salınmaktadır. Norilsk hiç kimse için yaşanılacak şehir değildir.
ÇEVRESEL ETKİLERİ
Çevresel etkileri; hava kirliliği, yaban hayatı, tarımsal ve biyolojik çeşitlilik, manzara/estetik, gürültü kirliliği, toprak kirlenmesi, ormansızlaşma, yeşil örtü kayıpları, yüzey suyu kirlenmesi, fizikokimyasal, biyolojik yönden su kalitesinin düşmesi, asit yağmuru ve dumandır.
Bölgeden geçen nehir, milyonlarca metreküp atık malzemeyle kirlenmiş durumdadır. Norilsk’in Dünyanın en büyük karbon yutaklarından birisi olmasını ve bölgede çorak ağaçlardan oluşan bir manzara yaratıyor.
Atıksular buzul nehirlerini kırmızıya çevirirken bacalardan salınan dumanlarla kükürt dioksit kirliliği şehrin üzerine yağıyor. Mayıs 2020’de patlayan tank, Dünyanın en büyük petrol sızıntısını oluştururken 6,5 milyon galon dizel yakıt, Karadeniz’e akan sulara karışmıştır. Sibirya Federal Üniversitesi'nden araştırmacılar, Taimyr'de ren geyiği desenleri kirlilikten değiştiğini belirtiyor.
Moskova'daki Rusya Bilimler Akademisi Coğrafya Enstitüsü verilerine göre, Norilsk Nikel'in 2021 yılı ilk çeyreği için bildirdiği deşarjlar; yasal sınırın 4 katı yani 32 bin 318 ton kobalt, yasal sınırın 45 katı yani 3 bin 998 ton demir, yasal sınırın 100 katı yani 989 ton nikel olmuştur.
SOSYOEKONOMİK ETKİLER VE YAŞAM
Norilsk Kuzey Kutup Dairesi'ne 400 km mesafededir. Sadece havayolu ile ulaşılabilen yerde yılın yarısı gece, yarısı da gündüzdür. Hava sıcaklığı yıllık ortalama eksi 10 derecedir. Yılın 2 ayını tamamen karanlıkta geçiren bu kentin sakinleri zaman zaman eksi 55 dereceye varan soğuklarla başa çıkmaya çalışıyorlar.
Yılın 280 günü kış şartlarına sahip olan kentte 130 günden fazla kar fırtınaları görülüyor. Emeklilik yaşı 45’dir. Kent Kuzey Buz denizine yakın bir alanda izole bir yaşam sürmektedir. Buraya para için gönüllü gelenler bile kentten kaçmak için can atıyor. Özellikle apartmanlarda yaşayan aileler ile pansiyonlarda yaşayan yaşlılar için kenti terk etmek hiç kolay değildir. Mülk fiyatları çok düşüktür.
Kent sakinleri burada yaşayıp, çalışıp sadece maden şirketi için üretim yapmaktadır. Alınan maaşlar maden şirketinin sahibi olduğu mağazalar ve diğer sosyal tesislere akmaktadır. Maden şirketinden gelen para yine maden şirketine gidiyor ve nihayetinde insanlar bu döngü içerisinde yaşayıp ölüyor.
SAĞLIK ETKİLERİ
Radyasyon gibi bilinmeyen ya da karmaşık risklere maruz kalma, stres, depresyon, intihar gibi ruhsal problemler vardır. İş kazaları ve hastalıkları, bulaşıcı hastalıklar ve ölümler, akciğer hastalığı, sindirim sistemi, kanser, alerji, astım, kardiyovasküler dejenerasyon ve kan bozuklukları olmaktadır.
Norilsk'te akciğer kanseri ölümleri diğer Rus şehirlerine göre 1,2 ile 2,5 kat daha yüksek ve son araştırmalara göre, kardiyovasküler hastalıklar ile birlikte bulaşıcı hastalıklardan ölümler de yüksektir. Yaşam beklentisi Rusya'nın geri kalanına göre 10 yıl daha düşüktür.
Solunum hastalıkları yerel çocuk ölümlerinin %15,8'ine neden olur. Norilsk'teki kadınlar geç dönem gebelik komplikasyonlarından ve erken doğuma maruz kalmaktadır. Kan hastalıkları %44, sinir sistemi hastalıkları %38 ve Norilsk'teki çocuklar arasında Krasnoyarsk bölgesine göre %28 daha yüksek olan kemik ve kas sistemi hastalıkları vakaları vardır.
Kentteki yetişkinlerin sadece %4’ü sağlıklıdır. İki ay güneş görmeden yaşamak Norilsklilerde kaygı bozukluğu, uyku düzensizlikleri ile beraber depresyona neden oluyor.
Alkolizm, fuhuş gibi sosyal sorunlar vardır. Doğal güzelliğin ve ilişkilendirilen yerel aidiyet duygusunun kaybı vardır.
Çocuklar, solunum rahatsızlıkları çekiyor. Bakır madeni yanında yaşayan okul çağı çocuklarında kulak, burun ve boğaz hastalıkları diğer bölgelere göre daha yüksektir.
Çevre katliamı kampanyası kapsamında Lahey merkezli Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin harekete geçmesi beklenirken şehrin sakinleri hem iklim değişikliği hem de toprağı ve suyu zehirleyen hasar ile yaşamını sürdürüyor.
Norilsk, iklim değişikliğine karşı savunmasız bir bölgedir. Doğanın yok edilmesini uluslararası bir suç haline getirmek için küresel bir hareketi, harekete geçiren sistematik ve uzun vadeli yıkımın bir örneğidir.
Norilsk madenine karşı yürütülen kampanya, “çevreye kıyım”ı, soykırım veya insanlığa karşı suçlarla, Lahey merkezli Uluslararası Ceza Mahkemesi tarafından kovuşturulabilecek suçlarla aynı şekilde ele almayı amaçlıyor.
Lahey'de çevre katliamının suç sayılması süreci yıllar alacak ve pratik etkisi belirsiz olacaktır. Çünkü Rusya ve Amerika Birleşik Devletleri de dahil olmak üzere Dünyanın en büyük kirleticilerinden bazıları üye değildir.
Türkiye’de metalik maden işletmeleri oldukça fazladır. Erzincan- İliç, İzmir-Bergama-Ovacık, Balıkesir-Havran, Gümüşhane-Mastra, Manisa-Salihli-Sart, Eskişehir-Sivrihisar, Kayseri-Kocasinan, Kayseri-Himmetdede, Ordu-Fatsa-Altıntepe, Uşak-Eşme-Kışladağ, Sivas-Kangal-Pınargözü’nde altın madenleri, Kütahya-Gümüşköy’de gümüş, Sivas-Divriği, Kayseri-Yahyalı-Attepesi’nde demir, Artvin-Murgul, Kastamonu-Küre, Elazığ-Maden’de bakır, Kayseri-Yahyalı’da kurşun-çinko, Niğde-Ulukışla, Çanakkale-Lapseki’de kurşun, Konya-Seydişehir’de alüminyum, Tokat-Turhal, İzmir-Ödemiş-Ahmetler’de antimon madenlerinin çevresel etkileri ve Konya Sarayönü, İzmir Ödemiş Halıköyde terk edilen cıva madeni artıklarının çevreye olumsuz etkileri düşünüldüğünde her biri birer Norilsk örneğidir. Bu alanlar adeta çölleştirilmiştir. İliç-Kemaliye-Divriği üçgeni bir Norilsk olmaya adaydır.
Eşref Atabey
Jeoloji Yüksek Mühendisi / Tıbbi Jeoloji Uzmanı / Yazar
Kaynaklar
Eşref Atabey. 2010. Türkiye’de İnsan Kaynaklı (antropojenik) Unsurlar ve Çevresel Etkileri. MTA Yerbilimleri ve Kültür Serisi: 7, 286s. ISBN: 978-605-4075-77-5
https://insideclimatenews.org/news/28112021/norilsk-nickel-russia-pollution/
https://www.intell4.com/norilsk-nerede-norilsk-hangi-ulkeye-bagli-galeri-191845/
http://onedio.com/haber/16-maddede-toki-yi-kiskandiran-sehir-norilsk-327515/
https://www.haberler.com/fotogaleri/rusya-nin-en-kirli-sehri-norilsk-te-yasamak-cok/
