Orta Amerika’yı 4000 yıl kadar egemenliği altında bulunduran Mayalılar, bu süre içinde çevreye büyük zararlar vermişler. Son bir araştırma sinsi bir çevre felaketinin Mayalıların sonunu getirdiğini ortaya koydu. Söz konusu çevre felaketi günümüzdeki antik Maya kentlerinde bile hala bulunan cıva yoğunluğu. Örneğin Guatemala’da yer alan Tikal kentinin kalıntıları arasında araştırmacılar 17,16 ppm cıva saptamışlar. Bu oran oldukça fazladır, nitekim toprakta 1 ppm cıvanın bulunması bile sağlığa zararlı olarak kabul edilmektedir. Yani uzun süre Tikal’de çalışan arkeologlar için gerçek bir tehlike söz konusu. Kronik cıva zehirlenmesi böbreklere ve karaciğere uzanan merkezi sinir sistemine zarar verebiliyor.
Ayrıca titreme, görme ve duyma bozukluğu, felç ve psişik sorunlara da neden olabiliyor. Maya ülkesindeki cıva sorunun ne kadar büyük olduğunu, cıva yoğunluğunun nereden kaynaklandığını ve kirlenmenin üst kültür için ne gibi sonuçlar doğurmuş olduğunu, Avustralya Katolik Üniversitesi bilim insanları araştırdılar. Duncan Cook ile çalışan ekip, Meksika’daki Chunchumil, Belize’deki Marco Gonzales, Chan b’i ve Actuncan, Guatemala’daki La Corona, Tikal, Peten, Itza, Piedras Negras ve Cancuen, Honduras’daki Palmarejo ve El Salvador’daki Ceren bölgelerdindeki toprak ve tortuların cıva yoğunluklarına ait tüm verileri analiz etmiş. Bu analizler sonucunda cıva yoğunluğunun çok değişken olduğunu ve Maya İmparatorluğu’nun son yüz yılında arttığını saptamışlar. Cıva yoğunluğunun en yüksek olduğunu topraklar Tikal’ın son evresine ait. Peki ama cıva toprağa nasıl gelmişti?
Arkeologlar birçok Maya kentinde mühürlenmiş cıva kapları ve cıva içerikli boyalarla süslenmiş objeler bulmuşlar. Mayalılar, avluları, zeminleri, duvarları ve seramikleri süslemek için cıva ve zincifre (aslında zinober kristali) kullanmış olabilirler. Cıva buralardan toprağa ve suya ulaşmış olabilirdi. Bu durumda o zamanki su arıtma tesisleri de işe yaramamıştı diyor araştırmacılar. Mayalıların cıvayı bu kadar çok kullanmalarının nedeni, kırmızının onlar için özel bir anlam taşımasıydı. Bu renkteki eşyalar Ch’ulel veya ruh güçleri içerebiliyordu.
Fakat Mayalılar bunun çok zehirli olduğunu bilmiyorlardı. Araştırmacılar yüksek cıva yoğunluğunun Maya tarihinde okunabildiğini söylüyorlar. Mesela Tikal’ın son Maya hükümdarlarından biri olan Chitam II (Karanlık Güneş, ölümü: 810) hastalıklı derecede şişman gösterilmiş. Bu cıva zehirlenmesinin bir sonucu olabilir diyor araştırmacılar.
Nilgün Özbaşaran Dede
