Bazı insanlar bağımlı olmaya niçin daha yatkın? Bilim insanları uzun bir süre için bağımlılıktan her şeyden önce sosyal ve psişik faktörleri sorumlu tuttular. Mesela zor geçen çocukluk dönemi, zayıf aile bağları veya “kötü” çevre..
Araştırmacılar bağımlılık yatkınlığının yüzde 50-60’ını kalıtıma bağlıyor. Gerçekten de bazı insanları alkolikliğe ve diğer bağımlılıklara daha yatkın hale getiren bazı gen varyantları bulundu.
“Fakat bununla birlikte göreceli güçlü kalıtsallığın sadece bir kısmı kalıtımdaki varyasyonlarla açıklanabiliyor” diyor Fudan Üniversitesi’nden (Çin) Qiumin Le. (Drug-seeking motivation level in male rats determines offspring susceptibilitiy or resistance to cocaine-seeking behaviour, Nature Comminications 30.5.2017). Araştırmacılar bu yüzden DNA’daki risk faktörlerine ilave olarak, başka kalıtsal bileşenlerin olabileceğini düşünüyor: Epigenetik değişimler. Genlerin okunmasında etkili olan epigenetik değişiklikler, tıpkı genler gibi gelecek nesillere geçmekte.
Bağımlılık yatkınlıyla ilgili bu tür epigenetik aktarımın olup olmadığı fare deneyleriyle incelendi. Erkek farelere ilk başta günde dört saat bir kaldıraçla kokain içme imkânı sunuldu. Birkaç gün sonra fareler arasında belirgin farklılıklar gözlemlendi. Bazıları kokain pompasını çok az kullandığı ve kokain tüketimlerinin de artmadığı gözlemlenmiş.. Bu da, farelerde bağımlılığın gelişmediğini açıklıyor. Oysa diğer farelerde klasik bağımlılık davranışları ortaya çıkmış.
Bu davranışların yavrularda görülüp görülmeyeceğini görmek için, erkek fareler çiftleştirildi. Yavrular doğduktan sonra yapılan deneylerde bağımlı olan erkek farelerin hem yavrularının hem de torunlarının uyuşturucu bağımlısı olduğu görüldü. Ama bu sonuç farelerin bağımlılık yatkınlığını ne şekilde aktardıkları yani genetik mi yoksa epigenetik olarak mı aktardıklarını açıklamıyordu. Bu yüzden erkek farelere kokain verilmeden önce çiftleşmelerine izin verildi. Kokain deneyi ise daha sonra yapılmış. İşte bu şekilde daha sonra bağımlı olan erkek farelerin yavruları, bağımlı olmayan erkek farelerin yavruları kadar kullanmışlar kokaini ve bağımlılık kazanmamışlar. Bu da kokain bağımlılığının kazanılmış bir özellik olmasına rağmen kuşaklara aktarılabildiğini kanıtlamakta.
Peki ama bağımlılık nasıl geçiyor? DNA analizleri sonucunda bağımlı ve bağımlı olmayan farelerin ve yavrularının spermalarında ve beyin hücrelerinde önemli epigenetik değişiklikler saptanmış. Bağımlı baba farelerin DNA’larında en az 1000 metil grubu değişmişken, yavrularında 500 kadarı değişmiş. Kalıtımdaki bu kısımlar özellikle de hayvanların ödüllendirme sistemindeki beyin metabolizmasını ayarlayan genler üzerinden etkilendiği gösterilmiş. Bilim insanları bu tür kalıtsal olmayan bağımlılık aktarımının insanda da mümkün olabileceğini düşünüyor.
Derleyen: Nilgün Özbaşaran Dede
