Aşılar üzerine merak edilenler

Koronavirus Öne Çıkanlar
Aşılar üzerine merak edilenler

Gün geçmiyor ki aşı çalışmalarından müjdeli bir haber alınmasın. COVID-19’u sonlandırma umutları giderek güçlenirken, bilim dünyasında ihtiyatlı bir iyimserlik hâkim, çünkü tüm dünyaya yetecek kadar geniş çaplı üretimin, dağıtımın ve aşılamanın önünde aşılması zor, ciddi engeller var.

“Güvenli ve etkili bir aşı dünya sağlığı için kritik öneme sahip” diye konuşan WHO yetkilileri, COVID- 19’tan çıkışın tek yolunun aşı olduğunun altını çiziyor.

Binlerce deneğin katılımıyla 3’üncü aşama klinik denemeleri yürütülen potansiyel aşılar arasında ABD’den 4, İngiltere’den 1, Rusya’dan 1, Hindistan’dan 1 ve Çin’den 4 aşı adayı yer alıyor. Çoğundan alınan ara sonuçlar umut verici: Pfizer/BioNTech %95, Moderna %95, Oxford/AstraZeneca %70 (tek doz %70, önce yarım doz, ardından tam doz uygulanması halinde %90) Rusya’nın Gamaleya şirketinin Sputnik-V %92 etkili olduğu duyuruldu.


Aşı adaylarıyla ilgili henüz yanıtlanmamış sorular/sorunlar:

1- Koruma süresi ne kadar? Bu sorunun ideal yanıtı “sonsuza kadar” olmalı, ancak gerçekçi olmak gerektiğinde olumlu yanıtın bir yıl olması bekleniyor. WHO, resmi duyurusunda güvenli ve etkili bir aşının koruma süresinin minimum 6 ay olması gerektiğini belirtiyor. Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi’nin de İngiliz sağlık yetkililerin de hedefi bu merkezde.

Ne var ki minimum 6 aylık süreye henüz erişilmedi. Pfizer/BioNTech faz III çalışmaları çerçevesinde aşılama uygulamalarına Temmuz’un sonlarında başlamıştı. Aşının koruma süresinin ne kadar olacağı ile ilgili sorunun yanıtı en erken Şubat ayında alınabilir. Zira aşı üç hafta aralıkla 2 doz yapılıyor.

2- Klinik denemelerde alınan başarılı sonuçlar gerçek hayatta da geçerli olacak mı? Oxford Üniversitesi’nden Susanne Hodgson, “Aşının laboratuvarlardaki ideal koşullarda yarattığı koruyucu etkinin, aşının saha uygulamalarında da alınacağını kimse bilemez” diyor. Hodgson’a göre bunun birden fazla nedeni var. En önemlilerinden biri, milyonlarca hatta milyarlarca kişiyi aşılamanın, sıkı kontrol altındaki klinik denemelerdeki aşılamalardan çok daha zor olması. Bu özellikle iki doz uygulanması gereken aşılarda daha da büyük bir sorun. İşte sırf bu nedenle WHO tek dozluk aşıları tercih ettiğini söylüyor.

Ağır vaka riskinin gözden kaçması

3- Aşılar yalnızca hafif enfeksiyon riskini mi azaltacak? Ağır vakaları ve ölüm riskini azaltmayacak mı? Maryland Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’nden Peter Doshi, BMJ’de yayımlanan bir makalesinde, “Deneme tasarımında acil değişiklikler yapılmadığı takdirde, yalnızca hafif enfeksiyonları azaltacak aşılar yetkililerden onay alacak. Bu aşılar hastaneye yatış gerektiren ağır vakaları hatta ölümleri engellemeyecek” diyor.

Bu yorum pek çok insana tuhaf gelebilir, çünkü aşılar insanları hastalığa karşı koruyorsa, doğal olarak hastalığı ağır geçirmesine de engel olur. Ancak denemelerin tasarlanmasında temel bazı aksaklıklar var. Faz III denemelerinde aşının öksürük, ateş, baş ağrısı veya boğaz ağrısı gibi şikayetleri önlemesi öngörülüyor. Denemelerde bu semptomları gösteren katılımcılar SARS-CoV-2 virüsü ile enfekte olup olmadıklarını anlamak için teste tabi tutuluyor. Plasebo grubunda bu tür vakalar kontrol grubundan daha fazlaysa aşının işe yaradığı varsayılıyor. Fakat bu sonuçlar, aşıların enfekte olan insanların hastalığı ağır geçirmelerine engel olup olmayacağını öngörmüyor. Bu sorun, aşıların genellikle genç ve sağlıklı insanlar üzerinde denenmesiyle iyice içinden çıkılmaz hale geliyor. Bu kişilerin hastalığı ağır geçirme olasılıkları çok düşük. Doshi bu durumu şöyle açıklıyor: “Bir aşı insanları hastalığa karşı koruyorsa, doğallıkla hastalığı ağır geçirmesine de engel olur.

Ancak mesele bu değil. Tek bir insandan bahsediyorsanız bu doğrudur, ancak bir aşı tüm popülasyonu aynı şekilde etkilemez. Varsayalım ki aşı sağlıklı yetişkinlerde koruma sağlıyor, fakat yaşlı ve kronik hastalıkları olan insanlar için bu kadar güçlü bir koruma sağlamıyor. Böyle bir senaryoda sizin yürüttüğünüz deneme, hafif vakalarda yararlı sonuçlar verir. Ama ağır hastalıklarda koruyucu etki yaratmaz, çünkü aşı yaşlıları korumuyordur.”

65 yaş üzerindekileri gözeten iki aşı

SARS-CoV-2’nin neden olduğu can kayıplarının dörtte üçü 65 yaşının üzerindeki kişilerde görülüyor, ancak bu insanlar denemelerde yeterince temsil edilmiyor. Pfizer/BioNTech ve Rus Gamaleya aşılarından faz III denemelerine katılanların yaş özellikleriyle ilgili veriler hakemli dergilerde henüz yayımlanmadı, ancak Oxford Üniversitesi/AstraZeneca aşı denemelerinde katılımcıların en az dörtte birinin 65 yaşının üzerinde olduğuna dikkat çekiliyor. Benzer şekilde Moderna sonuçları da bu yaş kuşağı için umut verici, zira katılımcıların en az yarısının 65 yaşının üzerinde olduğu belirtiliyor.

4- Tüm katılımcıların düzenli olarak testten geçirilmediği klinik deneylerde, asemptomatik enfeksiyonlar gözden kaçabilir mi? Oxford Üniversitesi/AstraZeneca aşısının faz III aşamasında katılımcılar haftada bir virüs testinden geçiriliyor. Sonuçta çok sayıda asemptomatik enfeksiyonun gözden kaçması engellenmiş oluyor. Daha uzun aralıklarla kontrol edilen deneklerin fark etmeden hastalığı geçirmesi mümkün.

En kötü durum senaryosu

5- Yürütülmekte olan denemeler, aşının virüse yakalanma ve virüsü bulaştırma riskini engelleyip engellemeyeceği sorusunu yanıtlayamayacağı kadar dar kapsamlı

Bu soru bir aşının en kritik özelliğini ortaya koymayı amaçlıyor gibi görünebilir. Ama değil. Bir aşı insanların hastalanmalarını önlemek için geliştirilir. Ayrıca sürü bağışıklığının oluşmasında yeterli olmasa da önemli bir rol oynar.

Aslında kuramsal olarak aşılar işleri daha da içinden çıkılmaz hale getirme riski taşır. Eğer hastalığı baskılayıp, insanların hastalığa yakalanmalarını ve virüsü yaymalarını engelleyemez ise semptomatik vakaları asemptomatik hale getirebilirler. Çok sayıda enfekte insanın, karantinaya gireceklerine, virüsü yaymaya devam ettiği sık rastlanılan bir durum. Bu da çelişkili bir şekilde bulaşın artmasıyla sonuçlanır.

Harvard Üniversitesi T.H. Cham Hakj Sağlığı Fakültesi’nden Marc Lipsitch en kötü senaryo olasılığını şöyle açıklıyor: “En kötü olasılık aşının hastalığı azaltması ama aynı anda viral bulaşı engellememesi. Semptomları baskılarsa yayılmayı azaltmadığı gibi artırabilir de.”

Aşılarda güven sorunu

6- Faz III denemelerinde aşıların tamamen güvenli olup olmadıkları anlaşılıyor mu? Pfizer, Moderna ve Gamaleya Ulusal Merkezi, faz III denemelerinde katılımcılarda herhangi bir olumsuz etkiye tanık olmadıklarını belirtiyorlar ve böyle bir olumsuzluğun ortaya çıkmaması için veri toplamaya devam ettiklerini açıklıyorlar. FDA’nın Biyolojik Değerlendirme ve Araştırma Merkezi’nden Peter Marks, ilk dozu aldıktan sonraki iki ay içinde gönüllülerde ters bir yan etkinin görülmediğine ilişkin güvenlik verilerini kontrol ettiklerini söylüyor. Pfizer bu verileri en kısa zamanda FDA’ye vereceklerine dikkat çekiyor. Hemen hemen tüm yan etkilerin ikinci dozdan sonraki 6 hafta içerisinde meydana çıkması bekleniyor.

7- Aşıları virüsün mutasyon geçirmesini tetikleyebilir mi? Hiçbir aşı daha bu soruyu yanıtlayabilecek aşamada değil.

8- Hastalığı geçirmiş olan insanlarda aşı nasıl bir etki yaratacak? Pfizer, kanında antikor oluşmuş hastaları da aşılamış bulunuyor ancak bunun verilerini daha kamuoyu ile paylaşmış değil.

9- Faz IV’de neler yapılacak? Aşılar onaylandığı zaman nadir ancak ciddi yan etkileri açısından kontrol altında tutulacak. Faz IV adı verilen verilen bu aşama, genellikle bir veya iki yıl devam eder, çünkü bazı nadir yan etkilerin ortaya çıkması uzun zaman alabilir

10- Pfizer/BioNTech ve Moderna aşıları mRNA teknolojisinden yararlanılarak geliştirildi. Bu zamanla bazı sürprizler yaratabilir mi? Komplo kuramcılarından başka bu sorunun yanıtını henüz kimse bilmiyor. Komplo kuramcıları size tatminkar senaryolar sunabilirler (ç.n).

Derleyen: Reyhan Oksay

Kaynaklar
https://www.newscientist.com/article/mg24833093-100-we-cantbe-certain-the-coronavirus-vaccines-will-stop-the-pandemic/

https://www.newscientist.com/article/mg24833092-900-vaccine-results-show-we-can-end-the-pandemic-but-hurdles-lie-ahead/
https://theconversation.com/how-effective-does-a-covid-19-coronavirus-vaccine-need-to-be-to-stop-the-pandemic-a-new-study-hasanswers-142468
https://onedio.com/haber/-hangisi-ne-kadar-basari-sagladi-ust-uste-guzel-haberlerin-geldigi-koronavirus-asisinda-son-durum-943669
https://www.livescience.com/most-promising-coronavirus-vaccine-candidates.html