Fazladan ölümler, belirli bir coğrafi bölgede, belirlenmiş bir zaman içerisinde gelişen, geçen yıl veya geçen yılların ortalamasına göre beklenen değerin üzerinde olan tüm ölümleri ifade eder. Pandemi süresince gerçekleşen fazladan ölümler, hem doğrudan COVID-19’a bağlı ölümleri hem de dolaylı olarak (sağlık sistemi kapasitelerinin aşılması, hastane başvurularının azalması gibi) artan ölümleri kapsar.
Fazladan ölümler içerisinde COVID-19 ölümlerinin oranı, ülkelerin COVID-19 ölümlerini bildirme konusunda ne ölçüde kapsayıcı olduklarına da işaret eder. Ölüm raporlarının dikkatli değerlendirilmesi, fazladan ölümlerin nedeninin belirlenmesini ve çözüm için stratejilerin geliştirilebilmesini sağlar. Fazladan ölümler, pandeminin oluşturduğu sağlık tehdidinin belirlenmesinde, ülkeler arasında ya da zaman içerisinde karşılaştırma yapılmasında ve alınan önlemlerin etkinliğinin değerlendirilmesinde kullanılabilecek en objektif yöntemlerden biridir.
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) COVID-19’a bağlı ölümü, ‘travma gibi başka bir neden olmaksızın, olası veya doğrulanmış COVID-19 vakasında klinik olarak uyumlu bir hastalık süreci sonucunda ölüm’ olarak tanımlamaktadır. Bu tanıma göre, klinik tablosu COVID-19 ile uyumlu hastalarda PCR testi sonucunun pozitif olması şart değildir (olası vaka). Ayrıca, hastalığın başlaması ile ölüm arasında geçen süre boyunca klinik olarak tam iyileşme olmamalıdır; klinik iyileşme olmaksızın PCR sonucunun negatifleşmesinden bahsedilmemektedir. Altta yatan hastalıkları olan kişilerde de ölüme neden olan ya da katkıda bulunan neden olarak COVID-19 ölüm raporlarında belirtilmelidir.(1)
5.147 fazladan ölüm
Pandemi süresince ülkeler, farklı ölüm bildirimi yöntemleri kullanmışlardır. Bazı ülkelerde sadece hastanede gelişen ölümler sayılırken, bazılarında ev ya da bakım merkezlerindeki ölümler de sayılmış, bazı ülkelerde sadece doğrulanmış vakalar sayılırken bazılarında olası vakalar da sayılmıştır. Altta yatan hastalıkları olan bireylerde COVID-19’un ölüm nedeni olarak bildirilmesinde de farklılıklar mevcuttur.
Bu nedenlerle, ülkelerin ölüm sayıları ve vaka ölüm oranları doğrudan karşılaştırılabilir değildir. Popülasyonların büyüklüğü ve ortalama yaşların farklılığı gibi birçok unsur düzeltilse dahi ölüm bildirimindeki farklılık, karşılaştırma yapmayı imkânsız hale getirmektedir. Öte yandan, farklı ülkelerde uygulanan pandemi önlemlerinin etkinliklerinin değerlendirilebilmesi için ülkelerin verilerinin karşılaştırılabilir olması gerekir. Fazladan ölümlerin belirlenmesi bu kısıtlılıkların aşılmasında yararlı olabilir. Yardım ve Eser, İstanbul’da 11 Mart 2020-12 Temmuz 2020 tarihleri arasında 5.147 fazladan ölüm olduğunu belirlemiştir. Sağlık Bakanlığı’nın 12 Temmuz 2020 tarihli raporuna göre bu süre boyunca İstanbul’da gerçekleşen COVID-19 ile ilişkili ölüm sayısının 2.735 olduğu dikkate alındığında açıklanamayan 2.412 fazladan ölüm vardır. (2)
Sayılı ve ark.(3) Türkiye’de salgının ilk sekiz haftalık dönemi boyunca İstanbul’da ölüm hızında haftalık %15-55 artış olduğunu, bu süre boyunca 3.654 fazladan ölüm olduğunu bildirmişlerdir. 10 Mayıs 2020 tarihi itibariyle tüm Türkiye’de bildirilmiş COVID-19’a bağlı ölüm sayısı 3.786’dır. Sağlık Bakanlığı’nın tüm ölümlerin yaklaşık %60’ının İstanbul’da olduğu açıklamasından yola çıkan yazarlar, İstanbul’da salgına bağlı ölüm sayısının 2.272 olduğunu varsaymışlar ve aynı dönemdeki fazladan ölüm sayısının bunun yaklaşık %60,8 üzerinde olduğunu hesaplamışlardır.
Epidemiyolog Dr. A. Mesut Erzurumluoğlu tarafından hazırlanan ve sarkac.org ‘da yayınlanan ‘İstanbul’da haftalık vefat sayıları’ grafiğine göre 12 Mart-9 Aralık tarihleri arasında İstanbul’da 2015-2019 ortalamasına kıyasla 15.398 fazladan ölüm gerçekleşmiştir. Sağlık Bakanlığı 25 Ekim 2020’den bu yana haftalık durum raporları yayınlanmadığı için İstanbul’daki toplam COVID-19’a bağlı ölüm sayısını bilmiyoruz. (4)
Sonuç olarak, COVID-19 pandemisi süresince bildirilmiş COVID-19’a bağlı ölüm sayıları, fazladan ölümlerin tümünü açıklayamamaktadır. Ölümlerin önlenmesini sağlayacak stratejilerin geliştirilebilmesi için fazladan ölümlerin nedenlerinin belirlenmesi gerekmektedir.
Özlem Kayım Yıldız
Bu yazı HBT'nin 248. sayısında yayınlanmıştır.
1- https://www.who.int/classifications/icd/Guidelines_Cause_of_Death_COVID-19.pdf?ua=1
2- Yardım MS, Eser S. COVID-19 pandemisi ve fazladan ölümler: İstanbul örneği. Turk J Public Health 2020;18(Special issue):14-24. Available online at: http://dergipark.gov.tr/tjp54454h doi: 10.20518/tjph.776138
3- Sayılı U, Acar HC, Şahin Ü, Can G. Coronavirüs (COVID-19) Salgını Döneminde İstanbul’da Ölüm Hızındaki Artış. Sağlık ve Toplum Özel Sayı Temmuz – 2020.
4- https://sarkac.org/2020/12/istanbulda-haftalik-vefat-sayilari/