Havadaki kirliliği emerek, yerine temiz hava üfleyen bir kule düzeneği Rotterdam’da Eylül 2015’te hizmete girdi. Hollanda hep, inovasyonda her zaman en ilginç örneklerin düşünüldüğü, uygulandığı örnek bir ülke. Kimin aklına 7 metre yükseklikte bir “elektrik süpürgesi” gelir? Öyle bir süpürge ki, etrafındaki kirli havayı emecek, saatte 30 bin metre küp kötü havayı temizleyip çevreye üfürecek. Süpürge kulenin harcadığı enerji 1,400 watt. Ama illa ki yeşil kaynak üretimi bir enerji bu. Aslında kule, evlerde kullanılmak üzere üretilen bir iyonizer gibi. Onun sadece daha büyüğü.
Şirin bir farkı da var: Kule, kirli havayı temizlerken filtrede is ve kurum (karbon) kalıyor. Bunu sıkıştırıp, bir yüzüğün içine hapsediyorlar. Ve havadan gelen kurum, parmaklara yüzük, kulaklara küpe oluyor. Yüzde yüz geri kazanım diye buna denir!
İlk fikir
Süpürge fikri Dan Roosegarde adlı yenilikçi buluşçunun aklına geldi. Kulenin yapımı için gereken parayı da kitle sağladı (crowdfunding). 50 bin Euro lazımdı. 97 bin Euro destek geldi kitleden. Dünyada “Kirli Havasız Kule” (Smog Free Tower) talep edecek şehirler bol: 1970 Ankara, 1980 İstanbul tipi hava kirliliğiyle ünlü Beycing, İstanbul’un bu gidişle 10 yıl içinde benzeyeceği Mexico City, inanılmaz ama gerçek kirli havasıyla Paris, otomobil cehennemi Los Angeles, nüfus cehennemi Kalküta v.b.
Kule, şu sırada Beycing’de sergileniyor. Dünyada havası en kirli şehirlerden. Berkeley Earth çevre araştırma kurumunun hesabına göre, Çin’de hava kirliliğinden yılda 1.6 milyon kişi ölüyormuş. Günde 4 bin. Büyük dert, büyük rakam. Londra’da 5-9 Aralık 1952’de şehrin üzerine çöken kirli havayla karışık sis yüzünden 12 bin kişi ölmüştü. Hükümet, bu felaket üzerine Temiz Hava Yasası çıkarttı. Şimdi Londra 8 milyon nüfusa rağmen en temiz havalı şehirlerden.
Beycing’in ise alacağı çok yol var. Hollanda malı süpürgeyle Çin Çevre Bakanlığı ilgilenmiş ve başkentten başlamak üzere Çin’de bir tur atması için tasarımcıyı davet etmiş. Sergi alanı da dikkate değer: Başkentin, eski sanayi bölgesinde şimdi tamamen moda ve tasarım amaçlı çalışmalara, sergilere, etkinliklere açılmış olan 40 bin metrekarelik 751-D Park adlı kısımda Moda Tasarım Plazası’nda.
Nüfusun yüzde 92’si kötü hava soluyor
Herhalde Çin Yönetimi, bu süpürgeden alacak? Çünkü başkentin hava kirliliği, Çin’in prestijini sarsıyor. 2008 Olimpiyatları sırasında iki hafta süreyle 5 milyon araç trafikten yasaklanmıştı. Sürekli kirli hava biraz temizlendi “olimpiyatlar uğruna.” Ayrıca, şehirdeki 40 bin inşaat da durduruldu. Sonra her şey normale döndü. Ama bu, sürdürülemez bir durum.
Sürdürülemez sanılan, ama halen süren, daha da sürecek olan bir durum ise şehirlerdeki hava kirliliğinde tehlikeli artış. Bu, sadece ülkemiz için değil, küresel bir dert. Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO), 3 bin yerde yaptığı ölçümlerden elde ettiği yeni verilere göre dünya nüfusunun % 92’si, WHO’nun sınır değerlerinin üzerinde kirli hava soluyor. Dünyada 6.5 milyon ölüme (2012) hava kirliliği neden oluyor. Bu, bütün ölümlerin % 11.6’sı.
Dünya Bankası da “Hava Kirliliğinin Bedeli” raporunda 2013’te bu nedenle ölenlerin yarattığı iş gücü kaybını 225 milyar Dolar olarak açıkladı. OECD’nin aynı başlıklı 2014 Raporu’na göre ise 2010’da ülkemizde 28,924 kişi hava kirliliğine bağlı nedenlerle ölmüş. Ülkeye maliyeti 58.5 milyon Dolar.
Bu konuda 26 CHP milletvekili, İstanbul’da hava kirliliğinin sınırları aşan boyuta ulaştığını belirterek, Meclis Araştırma Komisyonu kurulmasını istedi. İstanbul’da günlük eşik değerin Beşiktaş’ta 11 kez, Esenler’de 19, Sarıyer’de 15 kez aşıldığı belirlendi. Temiz Hava Hakkı Platformu’na göre ise 2015’te 81 ilin 41’inde limit aşılmış.
Edip Emil Öymen
*Bu yazı 10.10.2016 tarihli Dünya gazetesinde de yayınlandı.