Hoş geldin Stratejik Araştırmalar ve Verimlilik Genel Müdürlüğü!

Melih Baş
Hoş geldin Stratejik Araştırmalar ve Verimlilik Genel Müdürlüğü!

Genelde 17 Nisan gününü içine alan biçimde bir hafta olarak kutlanan bir hafta vardı. Anımsatmak istediğimiz Verimlilik Haftası. Bu yıl ne yazık ki, bu hafta kutlan(a)mıyor. Yok sandığınız gibi COVID sorunu nedeniyle değil. Haftanın sahibi Sanayi ve Verimlilik Genel Müdürlüğü sizlere ömür, eşdeyişle attaya gitti! Attaya gitmek deyimini ölümü eşdeyişle yokolmayı yakıştıramadığımız özneler ya da nesneler için kullanırız genelde değil mi? Nasıl mı attaya gitti? Yazımızın ilerleyen bölümünde açıklayacağız.

Verimlilik ülkemiz için önemli mi? Hem de nasıl! Bir ilginç rakam verelim de somutlaşsın: Son 10 yılda tekstil sektöründe verimlilik yüzde 8 düşerken, gıdada da yüzde 3,8 düşmüş!

Önce verimlilik ile ilgili bilimsel bir antrenman yapalım. Olanaklı ölçüde basitçe. Niye mi? Okurlarımızın bildiği Çin atasözünü 1990 yılında bu atasözünü Türkçeye çevirip, bir arkadaşımla birlikte yazıp MPM’den yayınladığımız (yazının dibinde verdiğimiz kaynak) bir telif kitabın başına yerleştirmiştik, sonra eğitimlerimizde de şirketlere yayınca çok tuttu ve benimsendi: Yönetmek için ölçmeli, ölçmek için de tanımlamalıyız bilirsiniz!


VERİMLİLİK KAVRAMI

Verimlilik (İngilizce productivity karşılığı olup üretkenlik de denilmektedir): Üretilen çıktı veya çıktıların bu üretimde kullanılan girdi veya girdilere bölünmesiyle bulunan orandır. Fiziksel, parasal veya yarı fiziksel-yarı parasal olarak ölçülebilmektedir. Verimliliğin artırılması için çeşitli bileşimler kullanılabilir, örnekse aynı girdi ile daha çok çıktı üretilmesi gibi. Verimliliği ekonomsal verimlilik veya teknik verimlilik olarak iki bağlamda ele almak olanaklıdır. Verimlilik ölçümünde çıktıyı “satışlar(hasılat, pek sevmediğim sözcükle ciro!) veya “kâr”dan ziyade “katma değer” olarak ölçmek çok yerinde olur. Verimlilik artırma teknikleri (VAT) kullanılırken, kaliteden verilen ya da verilecek ödün verimlilikle ilişkili başka bir boyuttur. Verimlilik ve kalite bir madalyonun iki yüzüdür. Başka bir deyişle onlar çift yumurta değil, tek yumurta ikizleridir. Ayrıca verimliliği kârlılık (kâr/sermaye) oranı (rantabilite de derler!) ile karıştırmamak gerekir. Formülü= Çıktı(lar)/Girdi(ler) veya bir başka formülü= Etkililik/Etkenlik. Şimdi de etkenlik ve etkililik kavramlarına bakalım.

ETKENLİK (İŞİ DOĞRU YAPMAK)

Etkenlik (İngilizce efficiency karşılığı olup etkinlik de denilmektedir ama faaliyet için de etkinlik dediğimizden etkenlik bizce daha uygun görünüyor): Üretimde kullanılan bir girdi unsurunun fiilî kullanım durumunun kimi mühendislik teknikleriyle saptanmış (kimileyin de bütçelenmiş ortalama) standartlarla kıyaslanması ile bulunan bir göstergedir. İşleri doğru yapmak olarak da tanımlanır. İşler doğru yapılırsa tasarruf eş deyişle artırım da sağlanmış olur. Formülü= Standart değer/Fiili değer.  İdeal değer oranın 1 olmasıdır. Bu gösterge için bütçelenmiş standartlar konulurken “paçal” diye bir deyim vardır. Bu İngilizcedeki partial sözcüğünden türe(til)medir eşdeyişle üfürülmüştür! Kısmen anlamına gelen bu sözcük değerin kısmen doğru olduğunu ifade eder. Kısmen yanlış desek de net anlaşılsa! Bazen düşünürüm paçal’ı sevdiğimiz için mi eklem ağrıları için hiç d bilimsel olmayan “kelle paça” çorbası ile sağaltıma yöneliyoruz?

ETKİLİLİK (DOĞRU İŞİ YAPMAK)

Etkililik (İngilizce effectiveness karşılığı olup, yukarıdaki terimlerle karıştırılabilmektedir): İki düzeyde ele alınabilir. Birinci düzeydeki soru şudur: Gerçekten çıktı olarak gereksinilen ve yararlı mal ve hizmet mi üretilmektedir? İkinci düzeydeki soru ise şudur: Çıktı üretiminde ne sağlanmak isteniyorken ne sağlandı? Formülü = Gerçekleşen değer / Planlanan (bütçelenen) değer. İdeal değer oranın 1 olmasıdır.

RANDIMAN

Randıman (İngilizce efficacy karşılığı olup, kimileyin yukarıdaki terimlerle de karıştırılabilmektedir): Bir üretim unsurunun etki üretebilme ka-pasitesini gösteren bir göstergedir.

USSALLAŞTIRMA

Ussallaştırma (İngilizce rationalization karşılığı olup, Türkilizce’de rasyonalizasyon olarak da kullanılmaktadır): Tüm üretim süreçlerinde etkenlik ve/veya etkililik yoluyla verimlilik artışı sağlamak için yaşama geçirilen akılcı eş deyişle bilimsel yöntem ve teknik uygulamalardır.

Bir ilginç rakam: Son 10 yılda tekstil sektöründe verimlilik yüzde 8 düşerken, gıdada da yüzde 3,8 düşmüş!

STRATEJİK ARAŞTIRMALAR VE VERİMLİLİK (SAV) GENEL MÜDÜRLÜĞÜ NE YAPACAK?

Geçtiğimiz günlerde Resmi Gazete’de (14.4.2020 tarih ve 31099 sayılı R.G.) yayınlanan 59 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi (Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinde Değişiklik Yapılmasına Dair Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi) içinde yer alan düzenlemelerle Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın örgütlenme yapısı köktenci biçimde değiştirildi. Bu kapsamda yazıdaki ana ilgi alanımız olan eski Sanayi ve Verimlilik Genel Müdürlüğü yerine iki farklı Genel Müdürlük oluşturuldu. Bunlardan biri Stratejik Araştırmalar ve Verimlilik Genel Müdürlüğü, diğeri de Sanayi Genel Müdürlüğü. Elbette Milli Teknoloji Genel Müdürlüğü gibi kimi başka birimler de oluşturulmuş. Biz esas ilgi alanımız olan verimlilik ile ilgili birime geri dönelim.

Andığımız Kararnamede bu birimin görev ve yetkileri aşağıdaki gibi sıralanmış SAV’ın bu savlanan görevleri yapacağı beklenmektedir.

a) Türkiye'yi küresel rekabette öne çıkaracak yüksek katma değer taşıyan, ekonomik bağımsızlığımız için stratejik değeri haiz ve dijital dönüşümde kritik seviyede önemli teknolojik ürün ve hizmetlerin milli ve özgün olarak geliştirilmesi ve üretilmesi amacıyla yürütülen Milli Teknoloji Hamlesi programının temel hedefler, odak alanlar, yol haritaları, uygulama planları gibi esaslarını ilgili paydaşlarla işbirliği halinde belirlemek,

b) Bilim, sanayi, teknoloji, araştırma, geliştirme ve yenilik faaliyetleri gibi alanlarda Türkiye'nin kapasitesini artırmak amacıyla, ulusal ve küresel gelişmeleri izlemek ve değerlendirmek; ulusal ve uluslararası kaynaklan kullanarak Türkiye'nin sınai ve teknolojik gelişimi, yıkıcı teknolojilerin etkileri, dijital ekonomi eğilimleri, dijital dönüşüm ve bunların Türkiye ekonomisine etkilerini analiz etmek,

c) Bakanlığın faaliyet alanlarına giren konularda, derlenmiş bilgi ve istatistikler üzerine araştırma ve analizler yapmak; gerektiğinde üniversiteler ve araştırma kuruluşları ile birlikte çalışarak strateji çalışmalarına temel girdi teşkil edecek, kamu ve özel sektör aktörlerine yol gösterici nitelikte bilgi ve fikirler üretmek; gerekli hallerde bunları yayımlamak,

ç) Büyük veri yönetimi ve ileri veri analitiği uygulamalarım kullanarak Bakanlığın tüm faaliyetlerinin bilgi temelli yönetim yaklaşımıyla yürütülmesine öncülük etmek,

d) Bilim, sanayi, teknoloji, araştırma, geliştirme ve yenilik politikalarının geliştirilmesi amacıyla yapılacak çalışmalarda ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği yapmak; belirlenen politikaların uygulanmasına katkı sağlamak, izlemek, koordine etmek ve sonuçlarını değerlendirmek,

e) Sanayi ve teknoloji sektörlerinin gelişimini sağlamak ve rekabet edebilirliğini artırmak hedefiyle sektörel analizler ve verimlilik araştırmaları yapmak; ilgili birim ve kuruluşların görüşlerini alarak sanayi ve teknoloji stratejileri, bunların bileşenlerine dair alt stratejiler, odak alan ve sektör stratejileri oluşturmak ve uygulanmasına katkı sağlamak,

f) İşletmelerin verimliliklerini ölçmek, sonuçları diğer ülkelerin verimlilik seviyeleri ile karşılaştırmak; üretilen veri ve raporları, belirli aralıklarla ve uygun araçlarla yayımlamak,

g) Teknolojik araç ve yeniliklerin kullanımı ve verimliliği konularında toplumsal bilinci geliştirecek, ekonomik faaliyetlerde verimlilik performansım artıracak çalışmalar yapmak,

ğ) İşletmelerin verimliliğini artırma ve geliştirme çalışmalarını desteklemek ve teşvik etmek; verimlilikle ilgili konularda teknik yardım sağlamak, araştırma, eğitim ve danışmanlık faaliyetlerinde bulunmak,

h) Verimlilik konusunda belgelendirme yapmak,

ı) Verimlilikle ilgili demek, vakıf, enstitü ve eğitim merkezlerinin kurulmasında gerçek ve tüzel kişileri yönlendirmek ve bunlarla işbirliği yapmak,

i) Sanayi ve teknoloji sektörlerine ilişkin istihdam politikalarının belirlenmesine yardımcı olmak; sanayi ve teknoloji sektörlerinde iş ve meslek analizleri yapmak veya yaptırmak, mesleklerin ve istihdam piyasasının teknolojik dönüşüme uyumunu destekleyecek strateji çalışmalarına ilişkin yol haritaları hazırlamak,

j) Bakanlık birimleri ile bağlı, ilgili ve koordinasyonundan sorumlu olunan kuruluşlar tarafından yürütülen destek programları ve yatırım teşviklerinin etkinlik ve verimliliğini sağlamak üzere, programların ve teşviklerin eşgüdümünü koordine etmek ve denetlemek; destek ve teşviklerin olası etkilerine dair öncül etki analizleri yaparak görüş vermek, gerçekleştirilen destek programlarının ve teşviklerin etki analizlerini yapmak,

k) Kamu kurum ve kuruluşları ile gerçek ve tüzel kişilerden işletmelere ait yatırım, üretim, teşvik, mali durum, ar-ge, fikri ve sınai mülkiyet haklan, dış ticaret, istihdam ve işgücü, kurulu kapasite, fiili üretim, enerji giderleri, verimlilik, dijitalleşme ve benzeri muhtelif ekonomik ve kurumsal faaliyet bilgi ve verilerini, belirlenecek usul ve esaslar dahilinde almak, verilerin saklanması ve kullanılması için bilgi sistemi oluşturmak ve yönetmek; bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeylerde saha araştırmaları yapmak veya yaptırmak; veri kaynaklarını kullanarak analiz ve araştırmalar yapmak, istatistiki bilgiler üretmek, değerlendirmek; Bakanlık faaliyetlerine ilişkin istatistikleri açıklamak, ulusal ve uluslararası endeks çalışmalarında gerekli koordinasyonu yürütmek,

l) Bakanlığın görev ve faaliyet alanına giren konularda, kalkınma planları, orta vadeli program ve yıllık programlar, makro ölçekli projeler, izleme kararlan ve icra planlarının oluşturulmasına katkı sağlamak,

m) Milli Teknoloji Hamlesinin sürdürülmesi hedefi doğrultusunda Bakanlık birimleri ile bağlı, ilgili ve koordinasyonundan sorumlu olunan kuruluşların uyumlu çalışmalannı sağlamak; bu yapıların stratejik, yapısal ve fonksiyonel dönüşümüne ilişkin araştırma ve tasarım çalışmaları yapmak, bir kısmını veya tamamını etkileyen konular ile aralarında ortak çalışmayı gerektiren stratejik planlama, kurumsal gelişim ve yönetişim, ar-ge, yenilik ve yatırım destekleri, insan kaynağı gelişimi ve benzeri alanlarda genel nitelikli program, proje ve uygulamaları geliştirmek, yürütmek ve izlemek,

n) Bakan tarafından verilen diğer görevleri yapmak.

SON SÖZ

AKP’nin planlarında çok öne çıkan bir kavram olageldi ‘verimlilik’, ama kargaşayla sıralanmış bazı kavramlar uçuşuyor planlarda: Verimlilik, israf, rasyonelleştirme, tasarruf vb.

Dert eğer zaten verimlilik deyince halkın refahından kısıp yandaşa kaynak transferi ise sorun yok pardon moda olan yoz deyimle sıkıntı yok!

Ha bir de, şirketlerimizin de kâr ençoklamasına değil , katma değer enuygunlaştırılmasına odaklanması sağlanabilecek mi? Bununla ilgili yönlendirme bu yeni 59 Sayılı Kararname’de yeni genel müdürlüğün (SAV) belirtilen görevlerinde de net olarak konmamış.

Biz yine de baştan önyargılı davranmayalım. Hoş geldin SAV diyelim. Başarılar dileyelim. İçinde halen bizim dönemimizden kalan genç arkadaşlarımız da (şimdi orta yaşlılar) var. Onlara da mahsus selam edelim. Aynı karavanadan aynı masalarda yemek yemişliğimiz, birlikte işler kotarmışlığımız var.

Bitirirken baştaki ilginç rakamı anımsayalım mı? Son 10 yılda tekstil sektöründe verimlilik yüzde 8 düşerken, gıdada da yüzde 3,8 düşmüş! Haydi Türkiye sosyo-ekonomisi verimlilik aşısına!

Prof. Dr. Melih Baş

Not: Meraklısına MPM’de çalışırken yazdığımız kitabı salık veriyorum: İşletmelerde Verimlilik Denetimi Ölçme ve değerlendirme Modelleri, MPM Yayını, No: 435.

Melih Baş