Geçtiğimiz günlerde Çanakkale’de Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi’nde (ÇOMÜ) Müzik ve Sahne Sanatları Fakültesi’nde bir konser izledik. Bu görkemli konserin sanatçısı Rus müzisyen Peter Theremin’di. Konserde kendisine piyanist Fatih Turan eşlik etti.
Dünyada müzik alanında genelde dört ses çıkarma yöntemi bilinir: Yaylı, nefesli, klavyeli ve vurmalı! Hatta enstrümanların sınıflandırılması bile buna göre yapılır.
Aslında bir de beşinci ses çıkarma yöntemi var: Rus fizikçi Lev Sergeyevich Termen bilinen adıyla Leon Theremin’in 1919’da icat ettiği bir ses çıkarma yöntemi (bir enstrüman)! L. Theremin bu enstrümana etherphone adını vermiş, SSCB’de Termenvoks olarak tanınmış, Almanya’da Thereminvox ve ABD’de Theremin adıyla anılmış.
Leon (Lev) Termen’in icat ettiği aleti ilk olarak Lenin’e sunması ve Lenin’in aleti çalmak için ders alması ve SSCB’ye dağıtılması için 600 adet sipariş yapması, Lenin’in desteğiyle Avrupa turu yapılması, Leon Termen’in SSCB istihbaratı tarafından kullanılan cihazlar geliştirmesi, lenstrümanına ABD’de patent alıp bir süre orada yaşaması, tekrar SSCB’ye dönmesi ve hakkında dava açılması, hüküm giymesi, Moskova Müzik Konservatuarı’nda enstrümanının dışlanması, konser projelerinin iptali, daha sonra 1970’de Moskova Devlet Üniversitesi’nde fizik profesörü olması vb. ayrıntıları içeren zengin bir yaşam öyküsü var. Esas konumuz bu olmadığı için kısa kesip, şu linke bakmanızı salık vereyim: https://en.wikipedia.org/wiki/Leon_Theremin?ysclid=mhrzjvfmk5420519410.
Theremin ile müzik icrası sırasında icracı ile enstrüman tümüyle birleşiyor. Ekonomideki işçi ile makinanın bir bütün olarak ‘temel üretim birimi’ olarak adlandırıldığı gibi! Bu birleşme şu anlama geliyor: İcracının her devinimi hatta hafif bir nefes bile hemen sese dönüşüyor. icranın özü, müzisyenin enstrümanı çevreleyen elektromanyetik alanlarda uzayda yaptığı hareketlerde yatmaktadır. Enstrümanın sesi çok canlıdır ve insan sesini, kemanı, çelloyu andırır, ancak yine de benzersizdir. Hiçbir melodi bu enstrümanla aynı şekilde tekrar edilemiyor. Bu elbetteki icracı için müthiş bir duygu ve hiçbir enstrümana benzemiyor.
Theremin ile ilgili kısa bir video izlemek ister misiniz. İşte bu video linki: https://www.youtube.com/watch?v=LYSGTkNtazo
Gerçekten bu basitçe bir yeni enstrüman değil. Yoksa birçok yeni enstrüman icat ediliyor, örnekse Erkan Oğur’un 1976’da icat ettiği perdesiz gitar. İşte P. Theremin, dedesinin icat ettiği bu enstrümanı temas etmeden elektromanyetik alanı kullanma yoluyla çalarak icra etti konserini.
P. Theremin daha sonra başka kentlerde de (İstanbul, Ankara vs) konser verdi. Ankara’da kendisine Anjelika Akbar eşlik etti. Bu konserin adı ‘Noosfer Müziği’ oldu. Bu isim birçok düşünürü etkileyen felsefi düşünceleriyle tanınan doğa bilimcisi Profesör Vernadski'nin “yaşadığımız yeri ve Dünya'daki tüm canlıları çevreleyen üst bilinç katmanı” olarak tarif ettiği Noosfer öğretisine yollamada bulunuyor.
Anjelika Akbar bu konuda şöyle konuşmuş: ‘Dünya'nın üzerinde bulunan tüm canlıların bilincinin bulunduğu ve yaşadığımız yeri adeta çerçeveyen bir yüksek bilinç tabakası Noosfer (*). Parlak, yüksek bir ruh/zihin/yaratıcılık kaynağı. Theremin enstrümanı da yine aynı coğrafyada yaşamış olan bir başka bilim insanının çok sıra dışı bir icadıdır. Ve enstrümanın ruha verdiği etkiye bakılırsa ilham kaynağı yüksek bir icat. Bu nedenle "Noosfer Müziği" proje ismini önerdim Peter’a’. Konser izlencesinde 8, 19 ve 20. yüzyıl klasik müziği, Anjelika Akbar ve Peter Theremin'in besteleri (termenvoks ve elektronik müzik dahil) ve Türk halk melodilerinin besteciler tarafından düzenlenmiş çeşitlemeleri yer aldı. Örnekse bkz. https://www.youtube.com/shorts/seW7kUyNsaI
SONSÖZ
Sanırım bu açıklama konserleri kaçıranlara P. Theremin’i dinlemek için yeterli güdülenme etkisi oluşturmuştur. Haydi o zaman buyrun:
Peter Theremin:
Summertime: https://www.youtube.com/watch?v=QidfnHimDuw
Stalingrado 1942: https://www.youtube.com/watch?v=-b3_zoaNoIM
Çorum’daki konseri için: https://www.youtube.com/watch?v=N7ub4HRHpIE
Ve ayrıca muhtelif kullanımlar için ise bkz.
Beach Boys’tan Good Vibrations: https://www.youtube.com/watch?v=CelV7EbuV-A
Led Zeppelin’den Whole Lotta Love (Theremin’i çalan Jimmy Page): https://www.youtube.com/watch?v=fIQMktyP90s
Jean Michel Jarre’den Monaco konseri : https://www.youtube.com/watch?v=aDpHs_KwduI
(*): Noosfer: Türkçe olarak ‘Anlam küre’ de denilmektedir. Aynı yer küre, su küre, hava küre gibi!: Bu küre "fiziksel" bir yapı taşımıyor .Orada, duygu, düşünme akışları, kültür ürünleri, kavramlar kavramlar arası ilişkiler, düşler, tasarımlar, düşünceler; bu kavramları, ilişkileri, düşleri, tasarımları, düşünceleri dile getiren dilsel ürünler bulunduğu ifade edilmektedir. Anlam kürenin, simgeleri, işaretleri, dilleri, bunların değişimlerini, dönüşümlerini içerdiği belirtilir.
Melih Baş