Erkeklerdeki Y kromozomu kadınlardaki X kromozomunun aksine ‘çelimsizdir’. Y kromozomu evrim sürecinde kalıtım bilgilerinin neredeyse yüzde doksanını kaybetmiştir. X kromozomunun sadece üçte biri kadar olan Y kromozomundaki gen sayısı da beşte bir oranında daha azdır.
Ancak buna rağmen Y kromozomu yine de önemlidir, çünkü ancak onun genleri erkeği, “erkek” yapar. Ayrıca bunların dışında etkili kontrol genleri de vardır. Peki ama Y kromozomundaki küçülme daha ne kadar devam edecek?
Bir teoriye göre Y kromozomu birkaç milyon yıl içinde tamamen yok olacak. Y kromozomunun gerçi şimdilik cinsiyetin belirlenmesinde ve sperma üretiminde önemli bir işlevi var, ama söz konusu genler başka bir yere aktarıldığında sonu gelebilir diyor New South Wales Üniversitesi’nden Paul Waters.
Erkek cinsellik kromozomundan diğer kromozomlara gen transferi yaklaşık olarak 165 milyon yıldır yürürlüktedir. Bu tür transfer sayesinde gen kaybı son birkaç milyon yıl içinde yavaşlamıştır ama araştırmacılar bu gen transferi temposunun geçmişte sık sık oynadığını ve kısmen hızlandığını biliyorlar.
Fakat Waters ve Barselona Üniversitesi’nden Aurora Ruiz Herrera, şimdi farklı bir açıklamada bulundular. Araştırmacılar Y kromozomunun hücre biyolojisinin temel süreçleriyle sıkı sıkıya ilişkili olabileceğini söylüyorlar: Mayoz bölünme.
Bu bölünmede normalde beden hücrelerinin çift kromozom kopyaları yarılanarak, sperma ve yumurta hücresi oluştururlar. Hipotezimize göre Y kromozomu ölemez, çünkü başarı bir mayoz süreci için önemli olan genler taşır diyor Waters. Bu ZYF genleri iki cinsellik kromozomunun, mayozun belli başlı bir adımında etkisizleştiriyor. Eğer bu gerçekleşmezse gen ürünleri hücre bölünmesini bozar ve hücreyi ölüme sürükler. Bu etkisizleştirme aslında uzun yıllardan bu yana bilinmektedir. Ancak burada önemli olan bu etkisizleştirmenin çok uzun süre kalıcı olmamasıdır.
Mayozun dengeli sistemi bu ZYF genlerinin, Y kromozomlarının ‘durdurulması’ nedeniyle kendilerini yeniden devre dışı bırakmaları sayesinde işliyor. Etkin kaldıkları zaman hücre ölümü gerçekleşebiliyor. Bu açıdan bakıldığında bu genler kendi regülatörleri gibi çalışıyor. Fakat bu gen sadece cinsellik kromozomlarından birinde yer alıyorsa işlevini yerine getirebiliyor. ‘Normal’ kromozom üzerinde bulunduğunda kendi kendini etkisizleştirme yetisine sahip olmadığı için hücre ölüyor.
Waters ve Ruiz-Herrera’ya göre Y kromozomunun bu karmaşık sistemi onu yok olmaktan kurtaracak. Çünkü Y kromozomunun hayatta kalması için çok büyük bir evrimsel baskı var.
Kaynak: https://www.cell.com/trends/genetics/pdf/S0168-9525(20)30154-2.pdf
