Bir psikiyatri profesörü olan Arnold Ludwig, 18 yıl süren araştırmasında, 20'nci yüzyılın 2000 önderi arasından ayırdığı 377 lider ile yaptığı incelemede, 31 puanla Atatürk’ü, “Vizyoner - Sosyal mühendis” sıfatıyla 20'nci yüzyılın en büyük önderi olarak saptamış (Roosevelt 30, Lenin 28, Nehru 25, Fidel Castro 23, Churchill 22 puan almışlar).[i]
Ludwig Atatürk’ü, modern Türkiye’nin kurucusu, yurttaşlarının çoğu için aziz bir sembol, Türkiye’de demokrasinin alt yapısını kuran otoriter bir önder olarak tanımlıyor. Ona göre otoriter liderlerin önemli bir özelliği, ülkedeki sosyal dengeyi kurabilmek için “dikta” rejimi uygulamaları[ii]. Böylece pek çok batılı gibi ona göre de Atatürk bir “diktatör”. Bireyci kültür özelliklerine sahip batılılar için, toplulukçu kültür yapısına sahip doğulu toplumları algılamak gerçekten zor.
Atatürk, hiç kuşkusuz “babacan” bir önder. Türk toplumun babası olarak kabul edildiği için ona TBMM tarafından “Atatürk” soyadı veriliyor. Ancak, onun demokrat bir önder olduğu da kuşkusuz.
Önderlikle ilgili çok sayıdaki kuram içinde, Atatürk’ün önderlik tarzını en iyi anlayabileceğimiz kuramlardan biri, “Durumsal Liderlik Kuramı” (Contingency Theory). Bu kuram, önderin en uygun yaklaşımının, koşul ve durumlara göre değişeceğini ileri sürmektedir[iii]. Gerçekten de iyi bir önder, önderlik tarzını içinde bulunulan koşul ve durumlara göre değiştirmek zorunda olduğunu bilir. Her şeyin yolunda olduğu dönemde demokratik bir önder, kararlarını tüm paydaşların -karardan etkilenecek kesimlerin- yüksek katılımıyla alır, ancak acil ve tehlikeli koşullarda demokratik davranamaz. Bu tür koşullar, zaman yitimine izin vermeyen durumlardır.
Örneğin bir yangın varsa ve her şey yanıp kül olacaksa, önder, “haydi tartışalım, hangi yöntemle en iyi sonucu alacağımıza karar verdikten sonra yangını söndürelim” diyemez, çünkü bunlar tartışılırken, geriye kurtarılacak bir şey kalmaz. Bu durumda önderin komutayı ele alması, ne yapılacağını “dikte” etmesi gerekir. Böyle bir durumda dikte ettiği için “diktatör” olarak nitelenemez. Tam tersine, ülkeyi, sorumluluğu tek başına üstlenip, kendisini riske atarak kurtardığı için “kahraman” olur. Atatürk ülkedeki yangını, eşi ve benzeri görülmemiş bir başarıyla söndürdüğü için Türk halkının ulu önderidir. Başarmasaydı, bugün tarih sayfalarında, Osmanlı’ya başkaldırdığı için idam edilmiş bir şaki (terörist) olarak yer alacaktı.
Atatürk, koşulların gereği, yerine göre “otokratik”, yerine göre “demokratik” bir tarzda eylemde bulunan “durumsal” (situational/contingency) bir önderdi. Çok yüksek bir duygusal zekâya sahipti, kendi kültürünü ve insanlarını çok iyi tanırdı, o kadar ki, günümüzde pek çok araştırmanın gösterdiği gibi babacan önderliğin, Türk kültürüne en uygun önderlik olduğunu çok iyi bilirdi.[iv]
Onun bu tarzına iyi bir örnek, yurt dışına gönderdiği 750 öğrenciden biri olan Ord. Prof. Dr. Sadi Irmak (1904-1990) olabilir. Şöyle diyor Sadi Irmak[v]:
“Yıl 1923... İstanbul Üniversitesi’nde öğrenci olduğum sıralar, okul duvarında bir ilan gördüm: ‘Avrupa’ya talebe yollanacaktır.’ Allah Allah dedim! Ülke yıkık dökük, her yer virane, Lozan Anlaşması yeni imzalanmış, bu durumda Avrupa’ya talebe... Lüks gibi gelen bir şey... Ama bir şansımı denemek istedim. 150 kişi içinden 11 kişi seçilmişiz. Benim ismimin yanına Atatürk, ‘Berlin Üniversitesi’ne gitsin’ diye yazmış. Vakit geldi, Sirkeci Garı’ndayım ama kafam çok karışık. Gitsem mi, kalsam mı? Beni orada unuturlar mı? Para yollarlar mı? Tam gitmemeye karar verdiğim, geri döndüğüm sırada bir posta müvezziinin sesini duydum: ‘Mahmut Sadiiii!... Mahmut Sadiii! Bir telgrafın var.’ Yaklaşıp ‘Benim’ dedim. Telgrafı açtım, aynen şunlar yazıyordu: ‘Sizleri bir kıvılcım olarak yolluyorum, alevler olarak geri dönmelisiniz.’ İmza: Mustafa Kemal. Telgrafı okuyunca düşündüklerimden olağanüstü utandım. ‘Şimdi gel de gitme, git de çalışma, dön de bu ülke için canını verme’ dedim. Düşünün... 1923’te o kadar işinin arasında 11 öğrencinin nerede, ne zaman, ne hissettiğini sezebilen, ona göre telgraf çeken bir liderin önderliğinde bu ülke için can verilmez mi? Gittim, çok çalıştım, çok başarılı oldum. Ülkeme ‘alev’ olarak döndüm. Önce İstanbul Üniversitesi Genel ve Beşeri Fizyoloji Enstitüsü’nü kurdum. Kürsü başkanı oldum. Daha sonra ülkemin başbakanlığını yaptım. Ben kim miyim? Ben sadece iki satırlık bir telgrafın yarattığı bilim adamıyım…”
Atatürk, düşmanlarına bile sevgi ve sevecenlikle yaklaşan bir bilge olarak, Gelibolu’nda yaşamını yitiren Anzak askerleri için yazdığı mektupta şunları söyler:
"Bu memleketin topraklarında kanlarını döken kahramanlar! Burada, dost bir vatanın toprağındasınız. Huzur ve sükûn içinde uyuyunuz. Sizler, Mehmetçiklerle yan yana koyun koyunasınız. Uzak diyarlardan evlatlarını harbe gönderen analar! Gözyaşlarınızı dindiriniz. Evlatlarınız bizim bağrımızdadır. Huzur içindedirler ve rahat uyuyacaklardır. Onlar bu topraklarda canlarını verdikten sonra, artık bizim evlatlarımız olmuşlardır."
"Yurtta sulh, cihanda sulh”, “Eğer nefs-i müdafaa değilse savaş cinayettir” diyen önderimiz, kurtarıcımız, kurucumuz, başöğretmenimiz, yüksek ahlak sahibi, onurlu insan olarak örneğimiz Aziz Atatürk, kan ve gözyaşının dinmek bilmediği bu dünyada senin öğretine, bugün her zamankinden daha fazla ihtiyacımız var. Sevgi, saygı, özlem, minnet ve şükranla anıyoruz seni yine…
Yrd. Doç. Dr. Aysın Turpoğlu Çelik, İKU
[i] Arnold Ludwig (2002). King of the Mountain. Kentucky: The University Press of Kentucky.
[ii] Ludwig’in, her diktatörün kötü, her demokratın iyi olmadığının altını çizmekte yarar olabilir.
[iii] Prof. Dr. Tamer Koçel (2005). İşletme Yöneticiliği. İstanbul: Arıkan Basım Yayın.
[iv] İlgilenenler şu yayınları inceleyebilirler:
- Ela Özkan-Canbolat ve ark. Türk Liderlik Profili: Türk Siyasi Liderleri Üzerine Niteliksel Bir Çalışma. Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi. Cilt 2, Sayı 2, 2010 ISSN: 1309 -8012 (Online).
- Dr. İlge Kurt. Paternalist Liderlik İle Çalışanların İşlerine Yaratıcı Katılım Algıları Arasındaki İlişkiyi Araştırmaya Yönelik Bir Çalışma, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, Cilt 5, No 1, 2013 ISSN: 1309-8012 (Online).
- Şerife Alev Uysal ve ark. Hastane Yöneticilerinin Liderlik Özellikleri ile Çalışanların İş Üretkenlik Düzeyleri Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, Cilt:15 Sayı 1(2012).
[v] http://www.haberturk.com/yazarlar/durmus-odabasi/741918-ataturk-beddua-etmis-olabilir-mi
