Nettie Maria Stevens, İç Savaş'tan hemen sonra Amerika'da büyüdü. Öğretmenlik, hemşirelik veya sekreterlik dışında, meslek arayan kadınlar için çok az fırsat vardı; çoğu sadece iyi bir evlilik yapmayı umuyordu. Ancak Stevens bu yolu izlemeyecekti. O bir öğretmendi, ancak bu sadece bir amaca ulaşmak için bir araçtı. Stevens bir bilim insanı olmak istiyordu ve okulunda çalışarak sonunda hedefine ulaştı ve genetik tarihindeki yerini aldı.
“Cinsiyeti belirleyen nedir?” 20. yüzyılın başına kadar bu sorunun cevabı bilinmiyordu. Birçok bilim insanı, cinsiyette belirleyici unsurun beslenme ve sıcaklık gibi çevresel faktörler olduğunu öne sürüyordu.
Bu süreçte Nettie Maria Stevens, un kurdu üzerinde deneyler yaparken, erkek bireylerin hem X hem de Y kromozomlarına sahip üreme hücreleri ürettiğini, dişilerin ise yalnızca X kromozomlarına sahip olanları ürettiğini buldu. Yani yavruların cinsiyetini erkeklerin belirlediği sonucuna varıyordu.
1905’e gelindiğinde Stevens, Carnegie Science desteğiyle yayınlanan makalesinde bu bilgileri paylaşarak bilim camiasını şoke etti. Devrim niteliğindeki makale serisi, X ve Y kromozomlarının cinsiyet belirlemeyle ilişkili olduğunu gösteren kesin kanıtlar sunuyor, bir kromozomla ilişkili kalıtsal bir özelliğin ilk defa ortaya konması açısından da önem taşıyordu.
Bulguları net ve halen geçerli
Bu keşif aynı zamanda Columbia Üniversitesi’nden Edmund Beecher Wilson tarafından da yapılmış olsa da Stevens’ın bulguları ve teorisi daha kapsamlı ve netti. Bununla birlikte Stevens’ın bu keşfi hiç de kolay olmadı.
Kaynaklar, mali kaygıların Stevens’ın kafasını meşgul ettiğini söylerken, onu rahatlatan, Carnegie Science’ın kendisine verdiği hibeler olmuştu. Kadınlara yönelik araştırma fırsatlarının sınırlı olduğu bir dönemde bu destek ona ilaç gibi gelmiş ve çığır açan buluşuna imza atmıştı.
Sonuç olarak Stevens’ın 1905 tarihli araştırma makalesi, “Cinsiyeti belirleyen nedir?” sorusuna kesin ve halen geçerli olan bilimsel bir cevap vererek, cinsiyetin kalıtımla mı yoksa diğer faktörlerle mi belirlendiğine dair uzun süredir devam eden bilimsel tartışmayı da sonlandırmıştı.
20. yüzyılın en büyük bilimsel atılımlarından birisi olarak kabul gören bu keşif, alanında daha sonraki araştırmalara da kapı açarak hem bilimin hem de toplumun gelişmesine yardım edecekti.
Aklı yüksek eğitimdeydi
Nettie Stevens, 1861’de Vermont’ta orta halli bir ailenin kızı olarak dünyaya geldi. O zamanlarda kadınlar için eğitim yaygın olmasa da Stevens, tüm milletlerden kadın ve erkeklere açık olan Westford Akademisi’ne gitme fırsatı yakaladı.
Eğitimini tamamladıktan sonra bir süre öğretmenlik yaparak para biriktirdi. O dönemde kadınlar için en iyi kariyer öğretmenlik, hemşirelik veya sekreterlik olarak görülüyor, çoğu kadınsa sadece iyi bir evlilik peşinde koşuyordu.
Stevens ise olağanüstü zeki bir kadındı. Öğretmenlik yegâne amacı olmasa da bilime olan tutkusu onu şefkatli ve kendini işine adamış bir öğretmen yaptı. Ancak Stevens sadece öğretmenlik yapmayacaktı. Onun için öğretmenlik amaca ulaşmak için sadece bir araçtı. Aklı daha üst düzey bir eğitim almaktan geçen Stevens, bir bilim insanı olmak istiyordu.
35 yaşındayken tüm ülkeyi dolaşan Stevens, ardından Stanford Üniversitesi’ne lisans öğrencisi olarak kaydoldu. Burada 1899’da lisans diploması, 1900’de ise biyoloji alanında yüksek lisans derecesi aldı. Neden sonra biyoloji okumaya devam ettiği Bryn Mawr Koleji’nde 1903 yılında hücre biyolojisi (sitoloji) alanında doktorasını tamamladı.
Doktorasını tamamladıktan sadece dokuz yıl sonra (1912’de) meme kanserinden dolayı hayatını kaybedinceye kadar Bryn Mawr ve Cold Spring Harbor’da araştırmalar yaptı ve dersler verdi. Birçok öğrenciye bilim alanında kariyer yapmaları için ilham verdi.
Stevens, kısa ama etkili kariyeri boyunca kromozomlar, yenilenme ve taksonomi gibi konularda dikkate değer 40 kadar makale yayımladı. Ölümünden önceki on yılda, daha uzun kariyerlere sahip birçok bilim insanından daha fazla katkıda bulunmayı başararak bilim tarihine adını altın harflerle kazıdı.
Batuhan Sarıcan / batusarican@gmail.com
Kaynaklar:
https://www.nature.com/scitable/topicpage/nettie-stevens-a-discoverer-of-sex-chromosomes-6580266/
