Bundan 400 milyon yıl kadar önce ilk omurgalılar karaya çıktılar ve tüm kara omurgalıların atası oldular hatta daha sonra insanın da. Fakat bu önemli gelişmenin hangi canlıyla başladığı tartışmalıydı. Çünkü o zamanlar karaya uyum sağlamış olan et yüzgeçlilerin (Sarcopterygii) birden fazla temsilcisi bulunuyordu. Tetrapodomorpha olarak bilinen bu gruba, balığa çok benzeyen Tikttaalik ve kısmen suda ve karada yaşayan, yüzgeç yerine bacakları bulunan Acanthostega ve Ichthyostega da dahil.
Antropologlar kısa bir süre önce kara omurgalıların diğer eski bir atasını keşfettiler. Paleospondylus gunni olarak isimlendirilen bu beş santim uzunluğundaki, yılanbalığına benzer ilkel balık, 390 milyon yıl kadar önce tatlı suların diplerinde yaşıyordu.
Bu canlıya ait binlerce fosil bulunmuştur, buluntu yerlerinden biri İskoçya’daki bir taşocağıydı. Fakat egzotik özellikleriyle bu canlıyı omurgalı soyağacına yerleştirmek zordu. Palaeospondylus’un gizini çözmek isteyen araştırmacılar, bu balığın bir fosilini, mikro bilgisayar tomografisiyle ayrıntılı bir şekilde incelediler. Bunun için de hala koruyucu taş kılıfı içinde bulunan ve kafası neredeyse hiç bozulmamış bir örneği seçtiler. Ekip, yapıların yüksek çözünürlüklü görüntülerini elde edebilmek için bir X ışını senktrotronunun iyice odaklanmış ve güçlü ışınını kullandı. Bu şekilde araştırmacılar, ilk kez Palaeospondylus’un kafatası bileşenlerinin biçimini ve yapısını görüntüleme ve inceleme şansına kavuştular.
Görüntülerden anlaşıldığı üzere ilkel balığın iç kulağında üç yarım daire şeklinde kanal bulunuyor; bu da tüm çeneli balıkların başlıca özelliğidir. Çenesi küçülmesine ve dişleri de yok denecek kadar azalmış olmasına rağmen Palaeospondylus hala gerçek bir balık. Karşılaştırmalı analizlerle ise özelliklerinin birçoğunun, tetropod evrimiyle ilgili önemli bağlar oluşturduğunu gösterdi. Mesela kuyruğu Acanthostega’ya benzerken, kafatası kemikleri Tiktaalik ve Panderichthys ile benzer. Bu bilgilerin yardımıyla Palaeospondylus ilk kez soyağacındaki yerini buldu. Araştırmacılar Palaeospondylus’u, Tiktaaalik, Acathostega ve Ichtyostega’nın soy çizgisine yok yakın bir yere yerleştirdiler. Buna göre bu fosil kısmen ilginç ve egzotik özelliklerine rağmen Tetrapodomorpa’ya, yani omurgalıların sudan karaya geçişlerini hazırlayan gruba dahil.
Ancak Palaeospondylus’un niçin dişlerinin ve kafatası çatısına bulunmaması ve çift yüzgeçli olması ilginç. Araştırmacılar bu konuda iki açıklama getirdiler: Bu ilkel balıklar bu özelliklerini özel yaşam biçimlerine uyum sırasında kaybetmiş olabilirler. Tahminlere göre dipte organik madde soğuruyorlardı ve bunun için de dişlere ve güçlü yüzgeçlere gerek duymuyorlardı. İkinci açıklamaya göreyse kalıcı olarak larva evresinde kalarak gelişmemişti. Hangi açıklamanın daha doğru olduğu henüz bilinmiyor.
Nilgün Özbaşaran Dede
