Günümüzde üretilen prezervatifler, Antik Yunan, Roma ve Mısır halkının kullandığı, keten liflerinden ya da hayvanların idrar torbasından yapılan prezervatiflerden bu yana uzun yol kat etti. Fakat erkeklerin doğum kontrolündeki payı, tıpkı eski çağlarda olduğu gibi günümüzde de yalnızca spermi yumurtalardan uzak tutma anlayışına dayanıyor. Yalnızca Amerika’da 5.7 milyon kadın doğum kontrolü olarak erkeklerin kullandığı prezervatiflere güveniyor.
Fakat araya bir engel yerleştirmek, spermlerin yumurtaları döllemesini engellemenin tek yolu değil. Bir spermin görevini başarıyla yerine getirmesi için iki konuda iyi olması gerekiyor: Yüzmek ve delmek. Prezervatifler de dahil doğum kontrolü yöntemlerinin çoğu, spermlerin yüzme yetisi üzerine odaklanır, zira bilim insanları spermlerin delme yetisini engellemeyi bugüne dek başaramadı. Fakat yapılan son araştırmalar sayesinde spermlerin güç açma-kapatma düğmesi bulundu ve bu düğmenin nasıl kapatılacağına ilişkin yeni yöntemler geliştirildi.
Spermin misyonu
Bir sperm hücresi, rahim ağzından girip rahim boyunca ilerlemek ve yumurta kanalına girebilmek için kuyruğunu tıpkı bir yılanın toprakta sürünmesi gibi iki yana sallayarak ilerlemek zorundadır. Bir insan spermi, yumurtaya ulaşabilmek için 10-12 santim uzunluğunda, yani kendi uzunluğunun 24.000 katı bir mesafe yüzer. Fakat spermin yüzmek için kullandığı hareket, yumurtanın koruyucu katmanını delmek konusunda hiçbir işe yaramaz. Zona pellusida da denilen bu katman, bir spermin dölleme başarısı önündeki tek engeldir.
İnsan sperminin kafası yalnızca 5 mikron uzunluğundadır. 30 mikron kalınlığındaki zona pellusida’yı aşabilmek için spermin kuyruğunu hızla hareket ettirmesi gerekir. Fakat yüzerken yaptığı sağa sola döndürme hareketinin aksine, bu sefer kuyruğunu tek bir yöne doğru hızla döndürerek, kafasını yumurtaların içine sokmak zorundadır. Yumurtanın yoğun dış katmanlarını delmek için tirbuşona benzer şekilde hareket etmesi gerekir. Bilim insanları bu hareketi “güç tepmesi” (power kick) diye adlandırıyor.
Kalsiyum iyonları
Peki güç tepmesi gücünü nereden alıyor? Spermin kuyruğuna boşaltılmış olan yoğun kalsiyum iyonlarından (Hücreler, hareket fonksiyonlarını gerçekleştirebilmek için ihtiyaçları olan elektriği, hücre zarları arasındaki iyon aktarımı sayesinde sağlar).
İnsan vücudundaki her hücrede binlerce farklı iyon kanalı bulunsa da güç tepmesi, yalnızca spermde bulunan bir kanala bağlıdır. Catsper olarak bilinen bu kanal, yalnızca bir yumurtaya yaklaştığı ve progesteronla karşılaştığı zaman kalsiyumun içeri girmesini sağlamak için etkin hale gelir. Bilim insanlarının Catsper ile tanışması 2001 yılında, erkeklerde kısırlığın incelendiği döneme denk gelir. Yapılan incelemede hastalarda, Catsper’ı kodlayan dokuz genin en az birinde mutasyon gerçekleştiği gözlemlenmişti.
PNAS’ta yayınlanan makaleye göre Berkeley’deki Kaliforniya Üniversitesi’nden araştırmacılar, 50’den fazla kimyasal bileşeni inceleyerek, güç tepmesi için gereken kalsiyum aktarımını önleyecek birkaç bileşeni ortaya çıkartmaya çalıştı. Umut verici sonuçlar veren iki bileşen saptandı.
Bunlar insanların binlerce yıldır tükettiği bitkilerden geliyor: Bunlardan biri mangoda, üzümde ve zeytinde bulunan lupeol, diğeri ise eski çağlarda tıbbi ot olarak kullanılan “Thunder God Vine” (Şimşek Tanrısı Şarabı) bitkisinden gelen pristimerin. Araştırmayı yürüten biyofizikçi Polina Lishko, bu yöntemin acil doğum kontrolü durumunda da etkili olarak kullanılabileceğini belirtiyor. Yeni bulunan yöntem piyasadaki bütün çözümlerden daha etkili olmasının yanı sıra döllenmeyi de kesinlikle önlüyor. Yani bu sürecin hiçbir aşamasında embriyo oluşmuyor.
Yan etkisi olmayan bir yöntem
Northwestern Üniversitesi’nden moleküler biyolog Erwin Goldberg, prezervatiflerin üretilmesinden sonra erkeklerin doğum kontrolündeki rolüne odaklı hiçbir gelişmenin yaşanmadığını söylüyor. Enjeksiyon yoluyla kullanılan bazı hormonal engelleyiciler geliştirilmişse de yan etkileri sebebiyle birkaç yıl içinde başarısız olmuş ve üretimleri durdurulmuştu.
Bu alandaki önemli bir istisna, sperm kanalına enjekte edilerek spermlerin yolunu kesen jelimsi bir bariyer olan Vasalgel. Bu yılın şubat ayında primatlar üzerindeki denemeden başarıyla geçen bu ürün şimdi insanlarda denenecek.
Lishko ve takımının yayınladığı sonuçlar, laboratuvarda insan spermi üzerinde yaptıkları deneylerden elde edilmişti. Ancak spermin delme yetisini engelleme etkisinin vücutta ne kadar sürdüğünü görmek ve doğru dozu bulabilmek adına primatlar üzerinde deneylere başlanacak. Bu deneylerin sonuçlarının yıl sonuna doğru elde edilmesi bekleniyor.
Derleyen: Sevda Deniz Karali
Bu yazı HBT'nin 74. sayısında yayınlanmıştır.
