Bilimsel/akademik dergiler bilim dünyasında bilginin dolaşımını sağlayan kılcal damar işlevini görürler. Bu kılcal damarlar üretilen bilimsel bilgiyi Bilgi Nehri’ne (literatüre) taşırlar. Bilgi Nehri, bilgiyi coğrafya ve zaman düzleminde taşıyan bilgi otoyolu olarak da tanımlanabilir. Günümüzün önde gelen bilgi nakliyesi araçlarından olan bilimsel/akademik dergilerin niteliksiz ve hatalı bilgiyi ayıklama işlevine hakem denetimlilik adını veriyoruz.
Ülkemizdeki akademik/bilimsel dergilerin incelemeyi amaçlayan Türkiye Akademik Dergiler Araştırması, Türkiye’deki bilimsel/akademik dergilerin durumunu ortaya koyan ilk kapsamlı çalışmadır. Araştırmalar 1997/1998, 2002, 2007, 2014 ve 2017 yıllarında hazırlandı ve yayımlandı 1. 2,3,4,5,
Bazı bulgular
Bu yazıda, ilkinin hazırlanmasına 1997 yılında başlanan ve sonuncusu da 2017 yılında tamamlanan, toplam beş ayrı Türkiye Akademik Dergiler Araştırması’ndan elde edilen verilerden bazıları incelenmiştir. 1997 – 2017 yılları arasını içeren 20 yıllık zaman diliminde Türkiye’de toplam 2247 bilimsel/akademik dergi yayımlanmış veya halen yayımlanmaktadır. Dolayısıyla aşağıdaki incelemelere konu olan dergilerin sayısı 2247 olup, bu dergiler içerisinde halen yayımlanmakta olanlar olabildiği gibi, bir bölümü de yayın yaşamına son verilmiş dergilerdir.
Ortalama 16,7 yıl yaşıyorlar
Araştırmadan elde edilen ilk ve temel bulgu, ülkemizde yayımlanan akademik/bilimsel dergilerin ortalama ömürlerinin 16,7 yıl olduğudur. Öte yandan dergilerin yaş dilimlerine göre incelenmesi sonucunda, dergilerin yaklaşık yarısının (yüzde 48,6) 1-10 yıl arasında değişen yaşlara sahip olduğu ortaya çıkıyor. 1-5 yaş arasında olanların oranı ise yüzde 22,0 olarak hesaplandı. 1-15 yıl arasında değişen yaşlara sahip olan dergilerin oranı yüzde 63,6 iken, 51 ve daha fazla yıl yayımlanan dergilerin oranı ise, yüzde 5,3’tür. Hesaplanan veriler Türkiye’deki akademik dergilerin henüz “emekleme” döneminde olduğunu gösteriyor.
Yüzde 50,5’in sosyal bilimler alanında
Bilimsel/akademik dergilerin işlevlerine ilişkin yazının başında yer verilen açıklamalar ışığında, dergilerin yarısının sosyal bilimsel alanında yayımlanıyor olması, “Bilgi Üretimi”nin ülkemizde sosyal konular üzerinde yoğunlaştığını ortaya koymaktadır. Buna ek olarak, Matematik ve Fen (yüzde 3,8) ve Teknik Bilimler (yüzde 8,2) dergileri ile ilgili hesaplanan değerler, yukarıdaki sonucu desteklemektedir.
Yüzde 40’ını üniversiteler yayımlıyor
Ülkemizde 1997-2017 yılları arasında yayımlandığı tespit edilen toplam 2247 derginin 903’ü (yüzde 40,2) üniversiteler tarafından yayımlanıyor. Üniversiteleri, özel kişi ve yayınevlerinin dergi yayım etkinliklerini tanımlayan “Özel” kategorisi izliyor. Bu kategoride yayımlanan dergi sayısı 661 ve oranı da yüzde 29,4 olarak hesaplandı. Üçüncü sırayı ise baro, dernek, oda, sendika ve vakıflar tarafından yayımlanan “Sivil Toplum Kuruluşları” şeklinde tanımlayabileceğimiz grubun çıkardığı dergi sayısı, 480 ve oranı ise yüzde 21,3 şeklinde hesaplandı.
Yarısı 2000 yılı sonrasında yayımlanmaya başlamış
Bilimsel/akademik dergilerin yarısının (yüzde 49,7) 2000 ve sonraki yıllarda yayın yaşamlarına başladığı görülüyor. Öte yandan, 2000-2010 yılları arasında yayımlanmaya başlayan dergilerin oranının da yüzde 32,4 olması, bu dönemin farklılığını ortaya koyuyor. Dergilerin yüzde 12,6’sının 1980 ve önceki yıllarda yayın hayatına başlamaları, dergilerin yaşam süreleri hakkında bilgi veren diğer önemli bir konudur. 2011-2017 yılları arasında yayımlanmaya başlanan dergilerin oranı yüzde 17,3’tür.
En çok dergi Ankara’da
Dergiler yayımlandıkları iller bağlamında incelendiğinde (Tablo 1), 1997- 2017 yılları arasında en çok bilimsel/akademik derginin Ankara’da yayımlandığı ortaya çıkıyor (777 dergi ve yüzde 34,5). Ankara’yı 661 (yüzde 29,5) dergi ile İstanbul ve 105 (yüzde 4,7) dergi ile İzmir izliyor.
İç Anadolu Bölgesi’nde 784 dergi yayımlanıyor
Bilimsel/akademik dergilerin Türkiye’nin coğrafi bölgelerine göre dağılımlarına bakıldığında (Tablo 2), en çok derginin (yüzde 41,2) İç Anadolu Bölgesi’nde yayımlandığı görülüyor. Bu üs
tünlükte Ankara, Konya, Eskişehir ve Kayseri gibi kentlerdeki akademik kurumların ve özellikle de Ankara’daki sivil toplum kuruluşları ile yayınevlerinin ortaya koyduğu performansların etkili olduğu anlaşılıyor. Bu bölgeyi İstanbul’un da içinde olduğu Marmara Bölgesi 784 dergi (yüzde 34,9) ile izliyor.
Üniversite dergileri ve ömürleri
İstanbul Üniversitesi’nin ülkemizin en eski ve en büyük üniversitesi olma özelliği, etkisini bilimsel/akademik dergi yayıncılığında da gösteriyor denilebilir. Zira 82 dergi ve toplam dergilerin yüzde 3,7’si İstanbul Üniversitesi’nde yayımlanıyor (Tablo 2). Ankara Üniversitesi 68 dergi ve toplam içerisindeki yüzde 3,0 dergi yayım oranıyla ikinci sırada yer alıyor.
Üniversitelerce yayımlanan dergilerin yaşları incelendiğinde (Tablo 2), üniversitelerin yaşları ile dergilerin yaşları arasında, İstanbul ve Ankara üniversitelerinin ilk iki sırayı almaları dolayısıyla bir korelasyon var gibi görünse de, Çukurova Üniversitesi’nin 1973 yılında kurulan bir akademik kurum olarak burada yayımlanan dergilerin ortalama yaşlarının Ankara ve İstanbul üniversiteleri ile eşit olması, dergilerin yaşlarını etkileyen başka faktörlerin olabileceğini düşündürüyor. Zira Türk üniversiteleri arasında 1955’de kurulan Ege Üniversitesi’nce yayımlanan bilimsel/akademik dergilerin yaşı 22,7 iken, 1957’de kurulan Atatürk Üniversitesi’nde 27,2, 1967’de kurulan Hacettepe Üniversitesi’nde ise 23,5, 1971 yılında üniversiteye dönüştürülen Boğaziçi Üniversitesi’nce yayımlanan bilimsel/akademik dergilerin ortalama yaşı, 23,9 olarak hesaplandı.
Nazmi Kozak Prof. Dr., Anadolu Üniversitesi / [email protected]
Kaynaklar
1- Kozak, N. (1999). Türkiye Akademik Dergiler Rehberi. Ankara: Turhan Kitabevi.
2- Kozak, N. (2002). Türkiye Akademik Dergiler Rehberi-2002. Ankara: Detay Yayıncılık.
3- Kozak, N. (2007). Türkiye Akademik Dergiler Rehberi-2002. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
4- Kozak, N. (2014). Türkiye Akademik Dergiler Rehberi-2002. Ankara: Detay Yayıncılık.
5- Kozak, N. (2017). Directory of Scholarly Journals in Turkey. İngiltere: Cambridge Scholars Publishing.
Bu yazı HBT'nin 83. sayısında yayınlanmıştır.
