Düz mü yuvarlak mı, aşağı mı yukarı mı?

Cem Say
Düz mü yuvarlak mı, aşağı mı yukarı mı?

Başlangıçta çokbilmişler dünyanın düz olduğunu söylüyorlardı. Sonra akıllı bir insan sahilde oturup denize açılan gemilere baktı. Gemi uzaklaştıkça görüntüsü küçülüyordu elbet, ama sona doğru ilginç bir şey oluyordu: Bu aşamada gemilerin önce alt kısımları gözden kayboluyor, sanki gemi batıyormuşçasına görüntü alttan üste doğru yitiyordu. Açık denizden limana dönen gemilerin de önce direklerinin tepesi görülüyor, sanki denizin içinden çıkar gibi en son alt kısım görüntüye giriyordu. Dünya tepsi gibi düz olsa uzaklaşan bir geminin görüntüsünün bir bütün olarak küçülüp yok olması beklenirdi. “Demek ki düz değil, bükülmüş!” dedi o akıllı insan. Yerinden bile kalkmamış, sadece kafasını çalıştırmıştı.

Ama bir dakika. Yüzeyi bükülmüş bir çok geometrik şekil var. Örneğin silindir. Acaba Dünya bir silindir şeklinde miydi?

Eğer öyle olsaydı, yukarıda anlattığımız olgu her doğrultuda geçerli olamazdı. Sözgelimi, doğuya doğru uzaklaşan gemiler batar gibi gözden kaybolurken, kuzeye doğru gidenler bir bütün olarak küçülecekti. Oysa ne yöne bakarsak bakalım hepsinde gemiler aynı şekilde kayboluyorlar. Üstelik bu Türkiye sahillerinde de böyle oluyor, başka yerlerde de. Demek ki silindir gibi “sadece bazı yerleri yuvarlak” değil, “yusyuvarlak” bir cismin üzerindeyiz.


comet

Ama neden? Her gökcisminin yuvarlak olmadığını biliyoruz. Sanırım bunların en ünlüsü, oyuncak ördeğe benzeyen şekliyle gönülleri fetheden 67P/Çuryumov-Gerasimenko kuyrukluyıldızı (soldaki görsel). Dünya neden yuvarlak peki?

Cevap kütleyle ilgili. Adı uzun, kendi şirin o kuyrukluyıldızın kütlesi, onu zorunlu şekilde yuvarlaklaştıracak kadar çok değil. Bir cismin kütlesi yeterince büyük olduğunda onu merkezde bir noktaya çökertmeye çalışan kütleçekimiyle cismin içindeki basınç birbirini dengeler ve şekli kabuktaki görece ufak girinti çıkıntıları (yani dağlar ve vadileri) saymazsak yuvarlaklaşır. Buna "hidrostatik denge" denir. Bu nedenle yeterince kütlesi olan her "tek parça" gökcismi yuvarlak olacaktır.

Top gibi bir şeyin üstünde olduğumuzu ilk kez duyan çocukların aklına “o zaman topun öteki tarafındaki ülkelerdeki insanlar tepetaklak mı yaşıyorlar? Neden aşağı düşmüyorlar?” sorusu gelir. Demek ki “aşağı” ve “yukarı” sözcükleri (ve onların kaynağı olan duyumuz) dünyanın her yerinde aynı yönü göstermiyor. “Aşağı” aslında söyleyenin konumundan yerkürenin merkezine doğru olan yönü gösteriyor. Ya da en azından tarih öncesinden 1960’lı yıllara dek öyleydi.

12 Nisan 1961’de Yuri Gagarin uzaya çıkan ilk insan oldu. Mesafe olarak bakarsanız Gagarin aslında o kadar da uzağa gitmemişti, topu topu 327 kilometre yükseğe çıkmıştı. Ama bu “aşağı/yukarı” duyusunun işlememesine yetmişti.

Vücudumuzda “vestibüler sistem” denen bir düzenek, iç kulaktaki algılayıcılardan yararlanarak bize o sırada yatay mı düşey mi, dik mi tepetaklak mı olduğumuzu bildiriyor. Bu yüzden doğrultumuzu karanlıkta veya gözlerimiz kapalıyken bilebiliyoruz. Ama Dünya’nın yerçekimi ivmesine göre evrilmiş olan bu sistem, ağırlıksızlık ortamında çalışmıyor.

Deneyler bu duyumuzun işlemesi için Dünya yüzeyindeki yerçekimi ivme miktarının en azından %15’ine gereksindiğini gösteriyor. Neyse ki Ay’daki kütleçekimi ivmesi bu değerin az da olsa üstünde, o yüzden oraya giden astronotların gözleriyle gördükleri “aşağı” ile içlerinde duyumsadıkları çelişmiyor. Yörüngedeki astronotlar içinse durum böyle değil, ve en azından ilk gidişte uzay istasyonunun duvarlarındaki yazılardan yararlanarak kendilerine yapay bir “aşağı” belirlemeleri öneriliyor. Birkaç gün sonra orada böyle bir kavramın olmadığını içselleştirdiklerindeyse rahatça birbirleriyle aynı eksene uyma kaygısı duymadan karşılıklı tepetaklak çalışabiliyorlar.

Nerede olursanız olun, kendi ekseninizde başınızın dik olması dileğiyle.

Cem Say

Cem Say

1987'den beri Boğaziçi Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği Bölümü'nde çalışıyor. Çalışmaları Yapay Zeka ve Kuramsal Bilgisayar Bilimi üzerine. Sahte dijital deliller üzerine incelemeleri var. Bilimkurgu, uzay yolculuğu, seçim hileleri ve başka bir çok konuya da meraklı.