Depremler, kasırgalar, sel baskınları, yangınlar gibi doğal afetleri içeren büyük insanlık krizleri nörolojik hasarlar dâhil birçok sağlık sorunları ile ilişkilidir. Kırılgan ve kalabalık barınma koşulları, afet sonrası yeterli kurtarma faaliyetlerinin yokluğu ve uygun tahliye imkânlarının sağlanamaması nedeniyle düşük ve orta gelirli ülkelerde yaşayan insanları daha derinden etkileyen bu akut krizlere sıklıkla çok sayıda insanın yer değiştirmesi ve iç ve dış göçlerle ilişkili sağlık sorunları eşlik eder. Bu sorunların hem akut hem de kronik dönemde uygun biçimde ele alınması gerekir.
Akut dönemde en sık karşılaşılan nörolojik bozukluklar, travma ile ilişkili beyin, omurilik ve sinir yaralanmaları, epileptik nöbetler ve inmedir. Beyin ve omurilik yaralanmaları akut dönemde en önemli ölüm nedenleri arasındadır. Sağ kalanlarda nörolojik engellilik gelişebilir. Yaklaşık 90 bin insanın hayatını kaybettiği 2005 Kuzey Pakistan depremi sonrası 600 kişide ve 37 bin insanın hayatını kaybettiği İran depremi sonrası 240 kişide omurilik yaralanması gelişmiş ve bunların büyük kısmında uzuvlarda felç kalmıştır. Ayrıca enkaz altında kalma sonucu birçok insanda kol ve bacak sinirlerinde kalıcı hasar ve uzuv kayıpları gelişir.
Travma ile ilişkili nörolojik hasarların yanı sıra deprem sonrası erken dönemde stresle ilişkili kan basıncı yüksekliğine ikincil olarak, özellikle beyin kanaması olmak üzere beyin damar hastalıkları riskinde artış gözlenir. Bu artış özellikle ilk aylarda belirgin olsa da birkaç yıl devam edebilir.
Baş dönmesi ve dengesizlik
Deprem sonrası baş dönmesi ve dengesizlik yakınmaları ile başvuran hasta sayısında da ciddi artış olmaktadır. Bu durumun olası nedenleri arasında iç kulak bozuklukları ve kaygı yer alır.
Ayrıca kriz anlarında ve sonrasındaki kısa dönemde uygun olmayan hijyen koşulları nedeniyle gelişen infeksiyonlarla ilişkili nörolojik bozuklukla- rın ve aşılama programlarının sekteye uğraması sonucu görülen çocuk felci gibi hastalıkların riskinde artış söz konusudur.
Tüm bunlara ek olarak multipl skleroz, epilepsi, Parkinson hastalığı ve çeşitli kas-sinir hastalıkları gibi kronik nörolojik hastalıkları olan ve düzenli tedavi ve bakım alması gereken hastalar kriz anlarında kötüleşmeye yatkındır. Özellikle Alzheimer hastaları, evlerini ve rutinlerini terk etmek durumunda kalırlar ve bu durum bilişsel yetileri daha da kötüleştirir; hastaların afet sonrası süreci yönetmeleri güçleşir.
Büyük insanlık krizleri ile ilişkili nörolojik bozuklukları uygun biçimde ele alabilmek için izlem ve sürveyans çalışmalarına, aşılama ve tedavi uygulamalarının uygun biçimde sürdürülmesine ve kalıcı felç tabloları ve uzuv kayıpları için uzun süreli rehabilitasyon programlarına ihtiyaç vardır. Binlerce insanı engellilik, yoksulluk, olumsuz barınma ve beslenme koşulları ve bozulmuş sağlık durumu döngüsünden kurtarmak için önümüzde uzun bir yol var.
Bu yazı, depremin yalnızca nörolojik sorunlarına ilişkindir ve bu ölçekte bir kriz, dolaşım ve solunum sistemi hastalıkları, infeksiyon hastalıkları ve travma sonrası stres bozukluğu başta olmak üzere birçok psikiyatrik bozuklukla ilişkilidir. Özellikle enkaz kaldırma sürecinde asbeste maruz kalmanın riskleri iyi bilinmektedir ve Türk Toraks Derneği, deprem bölge- sindeki asbest maruziyeti tehlikesine ilişkin bir basın bildirisi yayınlamıştır (https://toraks.org.tr/files/mf/site/2023/02/deprem-bolgesindeki-as- best-maruziyeti-tehlikesi-7a75a1c4.pdf).
Ayrıca, Türk Klinik Mikrobiyoloji ve İnfeksiyon Hastalıkları Derneği Deprem Koordinasyon Kurulu, bu süreçte bulaşıcı hastalıkların yönetimi ve sağlık hizmetleri sunumu üzerine bir rapor yayınlamıştır (https://www.klimik.org.tr/2023/02/16/klimik-dernegi-deprem-koordinasyon-kurulu-raporu/). Türk Psikiyatri Derneği’nin deprem sonrası halka yönelik bilgilendirme notlarına derneğin web sayfasından ulaşılabilir (https://psikiyatri.org.tr/menu/229/Demprem_ve_Ruh_ Sagligi).
Özlem Kayım Yıldız
*Bu yazı, HBT Dergi 361. sayıda yayınlanmıştır.