İster markete veya işe veyahut da bir yakınımıza giden yol olsun, yön duygumuz sayesinde gitmek istediğimiz yerlere sorunsuzca ulaşabiliyoruz. Bu konuda bize zihinsel haritalar yardımcı olur, yani beyindeki yer hücreleri tarafından oluşturulan tanıdık çevrenin görüntüleri. Yer işaretleriyle birlikte bu haritalar, içgüdüsel olarak belirli rotaları tercih etmemizi sağlarlar.
Yön bulma yetisi insandan insana değişir. Bazı insanlar az bildikleri çevrede bile kolayca yol bulurken, diğerleri çabucak kaybolabilir. Gerçi araştırmalar yön bulma yetisinin kalıtsal olduğunu ve cinsiyete göre değiştiğini gösteriyor ama bunlar yine de farklılıkları açıklamak için yetersiz.
Lyon Üniversitesi’nden Antoine Coutrot bunun izlerini çocukluk döneminde aradılar. Bunun için de 38 farklı ülkeden Alzheimer’in erken tanısına yönelik bir çevrimiçi oyuna katılan 397.162 kişinin verileri değerlendirildi. Katılımcılar “Sea Hero Quest” uygulamasında, adalarla ve buzdağlarıyla dolu sanal bir okyanus dünyasındaki labirentte yollarını bulmak zorundaydılar. Oyuncular gidecekleri hedeflerin bulunduğu bir haritayı aldıktan sonra, yön kararları ve yer işaretlerini kullanarak yollarını bulmaya çalıştılar. Sonuçlar ve özgeçmişle ilişkin bilgiler, katılımcıların onayıyla, bilimsel değerlendirme için bir veri bankasına kaydedildi. Bu kayıtlar araştırma ekibine, yüksek performans gösteren katılımcıları daha az başarılı olanlardan ayıran faktörleri aramalarına izin verdi.
Sonuçlara göre bir insanın yetişkinlik döneminde ne kadar iyi yön bulacağı, çocukluğunda yaşadığı çevreye bağlı. Çocuklukları köyde geçenler, testlerde şehirde yaşayanlara kıyasla daha başarılı oldular. Bu tüm ülkeler ve tüm kültürler için geçerli. Anlaşıldığı üzere şehir dışında büyümek yön bulma yetisi üzerinde olumlu bir etki yapıyor.
Bununla birlikte kent-köy farkı her yerde aynı değil. Mesela ABD veya Arjantin’de yaşayanlarda kent-köy farkı, Almanya, Yunanistan veya İrlanda’da yaşayanlara kıyasla daha büyük. Hatta Romanya, Avusturya veya Hindistan’da tam tersi bir durum söz konusu. Peki bunun sebebi ne?
Ayrıntılı incelemeler çocuklukta yaşanan çevre yapısının da önemli olduğunu ortaya koydu. İçinde yaşanan çevrenin mekansal motifi ne kadar karmaşık ve çeşitliyse, yön duygusu o kadar iyi gelişiyor. ‘Kırsal çevrenin düzensiz yapısı ve şehrin dolambaçlı tarihi sokakları, olumlu etki yapıyor’ diyor araştırmacılar. Düzensiz bir çevrede açıların çeşitliliği ve geçitlerin sayısı belirleyici oluyor. Doksan derecelik dönemeçlerden ne kadar çok sapılması gerekiyorsa, öğrenme etkisi o kadar büyük oluyor. Öte yandan bir ABD şehri gibi geniş ve cetvelle çizilmiş gibi düzenli sokakları olan bir yerde büyümek, zihni daha az zorladığı için beyin antremansız kalıyor.
Nilgün Özbaşaran Dede
