Bilgi çağında yaşıyoruz ama gerçekliğe hiç bu kadar kuşkuyla bakılmamıştı. Algoritmaların hızlandırdığı, duyguların pazara dönüştüğü bir dünyada komplo teorileri artık marjinal bir merak değil; görünür, etkili ve kimi zaman tehlikeli bir güç.
Bu sayımız, “Yeni Komplo Çağı: Gerçekliğin Çözülüşü” başlıklı kapak dosyamızla başlıyor ve şu soruyu soruyor: Sadece doğru bilgiyle mi korunuruz, yoksa korkunun ekonomisini ve kültürel köklerini de anlamamız mı gerekir?
MIT Technology Review’ün geniş özel dosyası, yanlış bilginin bir “virüs”ten çok bir endüstriye dönüştüğünü anlatıyor. “Korku ekonomisi”nin mantığını, takipçi ve maddi kazanç uğruna paranoyanın nasıl büyütüldüğünü irdeleyen analizler; popüler kültürdeki yansımalarıyla birlikte Simpsons kehanetleri dosyasında Al Jean’la yapılan söyleşiyle renkleniyor.
Karen Hao’nun, komplo teorilerine inanan biriyle konuşmanın altı kuralını paylaştığı yazı, kopuş ve küçümseme yerine sakinlik ve bağ kurmanın dönüştürücü gücünü hatırlatıyor. Çünkü gerçeği savunmak; bilimsel kanıt kadar, insani ilişki ve iletişim dili de gerektiriyor.
Yeni büyüme modeli
Ekonomi ve teknoloji penceresinden bakınca tablo daha berrak: Ali Akurgal, “Yeni dünyada ve Türkiye’de durum” yazısında üretimden “kurgu gücü”ne kayan yeni büyüme modelini tartışıyor. Dünya “zihin yoğun” bir düzene hızla ilerlerken, sermaye derinliği ve inovasyon kültürü eksikleri, Türkiye’nin potansiyelini küresel rakiplerin lehine çeviriyor.
Bu tespiti, Lale Akarun verilerle tamamlıyor: Ar-Ge harcamaları artsa da, yüksek teknoloji üretimi ve nitelikli dönüşüm aynı hızda gelmiyor; mesele, kaynağı artırmak kadar stratejiyi değiştirmek.
Dizilerde tekrar eden kalıplar
Kültürel alanda Tanol Türkoğlu, “Kendini Tekrar Sanatı” yazısıyla televizyon dizilerindeki tekrarlayan kalıpların, yapay zekâ destekli “güvenli reçeteler” ile nasıl beslenebildiğini irdeliyor. Eğlence sektöründen kamusal tartışmalara uzanan bu tekrar döngüsü, hayal gücümüzü daraltıyor; eleştirel yurttaşlıkla arasına mesafe koyuyor.
Bu hafta Türkoğlu’nun Dijitalem’ini de unutmayın…
Bu sayıda yapay zekânın insanla temasına dair başka bir soru da var: “ChatGPT Terapistim Olur Musun?” İstanbul Kültür Üniversitesi’nden Dr. Öğr. Üyesi Fatma Kayım, dijital çağın yalnızlığını, empati ihtiyacını ve yapay zekânın sınırlarını ele alıyor: Bir yapay zekâ bizi ne kadar “anlar”? Yanıtlar programlı olabilir; fakat iyi sorular sormak ve etik çerçeve çizmek yine bize düşüyor.
Bilimsiz gelecek olur mu
Bilimsel düşüncenin tarihsel ve toplumsal omurgasını hatırlatmak için, Doğan Kuban’ın uyarılarını da sayfalarımıza taşıyoruz: “BİLİMSİZ GELECEK YOK!” Çağını bilmek ve geleceği öngörmek, sadece bireyin değil toplumların da hayatta kalma koşulu. “Ha babam yöntemleriyle” yarınlara ulaşılamayacağını, korku çağında aklın ve bilimin tek güvenli liman olduğunu bir kez daha vurguluyor.
Gençlerle bilimi buluşturan ilham verici bir haberimiz de var: İstinye Üniversitesi’nde beyin cerrahı Dr. Cahill, tıp fakültesi öğrencileriyle buluşuyor; isim babası olduğu İngilizce sınıfa mentörlük yapıyor ve 7 Kasım 2025’te vereceği konferansla yeni bir ufuk açıyor. Erken yaşta nitelikli rehberlik, geleceğin bilimine yapılacak en iyi yatırımlardan biri.
Sağlıkla yeni ne var?
Sağlık sayfalarımızda çarpıcı gelişmeler: GLP-1 grubundaki yeni hap formülleri enjeksiyonsuz kilo kontrolünü mümkün kılabilir; obezite tedavisinde klinik sonuçlar umut veriyor. Bebek mikrobiyomu dosyası, yaşamın ilk yıllarında yerleşen mikropların zihinsel/ruhsal gelişimle ilişkisini anlatıyor. “İçimizdeki Ay Saati” yazısı, 29,5 günlük döngünün biyolojimize iz düşümünü ve ışık kirliliğinin bu kadim ritmi nasıl bozduğunu irdeliyor.
Nilgün Özbaşaran Dede’nin Araştırma Gündemi her zamanki gibi dopdolu: Fosil balıkların kulak taşlarında “günlük kayıtlar”dan, dünyanın en eski dinozor bulgularına; dişi dağ gorillerinin son doğumdan sonra da uzun yıllar yaşamalarının nedenlerinden, Neandertallerin kurşuna duyarlı gen varyantı iddiasına kadar merak uyandıran çalışmalar… Stresli zamanlarda burnun soğuması gibi ilginç biyobelirteçler de cabası.
Uzay ve doğa bilimlerinde “yabancı dünyalar kendi suyunu üretebilir mi?” sorusunun peşine düşüyor; gıda güvenliğinde bakterilere karşı mikroiğne teknolojilerinin vaatlerini inceliyoruz. Hayvanlar Dünyası sayfasında dişilerin neden daha uzun yaşadığına ilişkin genetik ve davranışsal ipuçlarını bir araya getiriyoruz.
Köşelerimizden…
Klasik köşelerimiz yine sizlerle: Bilgi Küpü bu hafta “Grimm Kardeşler masalları gerçekten kimin?” sorusunu soruyor. Meraklı Çocuk köşemizde Mercan Bursalı, “Buz çiğnemek dişlere zarar verir mi?”yi anlatıyor. Grafik Bilgi’de ise “2025’in En Saygın Ülkeleri” sıralamasını görselleştiriyor; İsviçre’nin zirvesini, ABD’nin düşüşünü konuşuyoruz. Tayfun Akgül’un kaniekatürleriyle, Ergun Akleman’ın bilim tarihi bantlarıyla HBT’yi zenginleştirdiğini vurgulayalım.
Bu sayıyı hazırlarken bir yandan komplo çağının karanlık tünellerine lambayla girdik, öte yandan gençlik, eğitim, sağlık ve evren araştırmalarında yeni pencereler açtık. Çünkü bilim sadece laboratuvarda değil, hayatın tam merkezinde. Gerçekliğin çözülüşüne karşı en sağlam dayanağımız; açık akıl, merak ve dayanışma.
Dijital sayfalarımızda daha fazlası var: HBT başlığının yanındaki kare kod ile çevrim içi içeriklere hızla ulaşabilir, dijital abonelik ile dergimizi destekleyebilirsiniz. HBT’yi ayakta tutmak için büyük emek veriyoruz; desteğiniz güç veriyor.
Sevgiyle ve saygıyla,
Özlem Yüzak
***
Bir abonelik, bir genç, bir umut!
Laik, demokratik, çağdaş bir Türkiye’nin temelleri; eleştirel düşünen, bilimsel akılla donanmış gençlerin omuzlarında yükselir. Bugün bu gençlere bilgiye, bilime, dünyaya açılan bir pencere armağan edebilirsiniz.
Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği (ÇYDD) bursiyerleri, Türkiye’nin dört bir yanından gelen, eğitimle geleceğini kurmaya çalışan gençlerdir. Onlara Herkese Bilim Teknoloji dijital dergi aboneliği hediye ederek, hem eğitim yolculuklarına katkı sağlayabilir hem de bilimle aydınlanan bir gelecek için bir adım atabilirsiniz. Hedef geçen yıl olduğu gibi bu yıl da 100 genç.
Kampanya kapsamında 1 yıllık dijital abonelik bedeli özel olarak 1.500 TL’ye indirildi.
Destek olmak için info@herkesebilimteknoloji.com adresine “Çağdaş gençlere dijital abonelik desteği” açıklamasıyla mesaj atmanız ve kaç öğrenciyi desteklemek istediğinizi belirtmeniz yeterli.
Bir abonelik, bir genç, bir umut.
Hesap bilgileri:
IBAN: TR97 0006 7010 0000 0046 9424 72
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
