Ekran denildiğinde eskiden sadece televizyon akla gelirdi. Günümüzde ise televizyona ek olarak, bilgisayarlar, video oyunları, notebook, tablet ve akıllı telefonlar başta olmak üzere birçok elektronik cihaz düşünülmektedir. Bunlardan kitle iletişim aracı olmalarının yanı sıra eğitim, öğrenim ve eğlence alanlarında da yararlanılmaktadır. Ancak, artık yararları yanında zararları konusuyla da gündem oluşturmaktadırlar. Türkiye’de giderek bağımlılık halini alan elektronik cihazlar sayesinde ekrana yapışık bir nesil yetişiyor ve ekran başında geçirilen süre arttığında beraberinde birçok sağlık sorununa yol açabiliyor.
Günümüzde çocuklarda 2 yaşına kadar ekran (özellikle televizyon) başında zaman geçirmelerine izin verilmemesi, sonraki dönemlerde ise bu sürenin günlük toplam 1-2 saatle kısıtlanması önerilmektedir. Oysa bu süre dünyadaki tüm ülkelerde çok yüksektir. Amerika Birleşik Devletleri’nde televizyon izleme yaşı 4 ay gibi çok küçük yaşlara kadar inmiştir. Erkekler, büyük çocuklar ve düşük sosyoekonomik düzeydeki çocuklar daha fazla televizyon izlerken, sosyoekonomik durum yükseldikçe, yeni teknolojilere ulaşımın kolaylaşmasıyla akıllı telefonlar, ipad, notebook, video oyunları televizyonla yarışır hale gelmiştir. Zararlı etkiler izlem süresinden, izlenen programların içeriğinden ve teknolojik yapıdan (elektromanyetik alan) kaynaklanmaktadır. Özellikle merkezi sinir sistemi gelişiminin en hızlı olduğu, psikomotor ve psikososyal özelliklerin kazanıldığı 0-3 yaş erken çocukluk döneminde gelişebilecek bir sorun tüm yaşamı etkileyebilmektedir.
Sağlık Üzerine Etkileri
Uyku bozuklukları: Ekran başında geçirilen zaman arttıkça uykuya dalma sorunları ve beraberinde uyku düzensizliği, kâbus ve korku gibi uyku sorunları daha fazla gözlenmektedir. Uykusuzluk beraberinde yorgunluk ve artmış abur cubur yeme sonucunu doğurmaktadır. Gerilim sahneleri korku endişe duygularının yerleşmesine ve uyku bozukluklarına yol açabilmektedir.
Şiddet: Medya yoluyla, özellikle televizyonla şiddete maruz kalmak, çocukları şiddete karşı duyarsız hale getirmektedir. Sonuçta çocuklar şiddeti kanıksayıp sorunları çözmede bir yol olarak görebilmektedir. Özellikle somut düşüncenin hâkim olduğu, soyut düşüncenin gelişmediği 7 yaş öncesi dönemde çocuk televizyonda gördüğü görüntüyü uygulamaya koyabilir. Şiddet unsuru içeren görüntüler bilinçaltına şiddet duygularının yerleşmesine ve şiddet eğilimine neden olabilir.
Obezite ve diğer fiziksel sorunlar: Çocuklar ekran başında ne kadar uzun zaman geçirirlerse, aşırı kilolu hatta obez olma riski o kadar artmaktadır. Yattıkları odada televizyon, bilgisayar varlığı bu riski çok daha fazla artırmaktadır. Ayrıca ekran başında daha fazla abur cabur, tuzlu, yağlı ve aşırı kalorili gıdaların tüketimi özellikle reklamlar yoluyla teşvik edilmekte ve beraberinde obezite daha belirgin olarak karşımıza çıkabilmektedir. Ortopedik sorunlar ve görme bozukluklarıyla sıklıkla karşılaşılabilmektedir. Uzun süre televizyon izlemenin sağlıklı gözlerde bile yorulma, kanlanma, kuruma gibi belirtilere yol açtığı, kırılma kusuru olanlarda uyum çabası nedeniyle göz kaslarında yorgunluk oluşturduğu gözlenmektedir.
Psikososyal ve davranış sorunları: Bilgisayar, video oyunları veya televizyon ekranında günlük 2 saatten fazla geçirilen zaman sonrasında duyusal, sosyal ve dikkat problemleri ortaya çıkabilmektedir. İletişim güçlüğü, öğrenme bozukluğu, dikkat eksikliği, antisosyal davranışlar, arkadaş ilişkilerinin azalması, erken yaşlarda cinsel ilişki, alkol, sigara, madde bağımlılığı bu sorunların en sık görülenleri olmaktadır. Televizyonun en önemli olumsuz etkisi, çocuğun tek yönlü iletişim içinde olması ve karşılıklı etkileşim olanağının olmamasıdır. Dil becerileri gecikmekte, dış dünya ile iletişim sorunu yaşamaktadırlar. Özellikle reklamlar ve müzik klipleri, renk, ses, ritm ve hareketi bir arada sunması nedeniyle küçük çocukların bile ilgisini çekmekte ve kullanılmakta olan bazı bilinçaltı uyaranlar çocukların tutum ve davranışlarında etkili olmaktadır.
Azalmış akademik performans: Yatak odalarında televizyon bulunan çocukların akademik performanslarının, bulunmayanlara göre daha düşük olduğu bilinmektedir. Çocuğun okul başarısında en etkili faktörler; çocuğun zekâ düzeyi, anne baba eğitim düzeyi ve ders çalışmaya ayrılan süre olmakla birlikte, televizyon ya da internette geçirilen sürenin ders çalışma süresini kısaltması sonucunda okul başarısı düşmektedir.
Oyunlar için az zaman kalması: Ekran başında geçirilen aşırı zaman aktif, topluca yapılan, yaratıcı oyunlar için daha az zaman bırakmaktadır.
Süreyi Nasıl Kısıtlayabiliriz?
Çocuğunuzun ekran başında geçirdiği zaman sizin fark ettiğinizden daha uzun süre olabilir. O nedenle yakın izlem yaparak onunla konuşup, daha az oturup daha çok hareket etmesinin önemini anlatmalısınız. Aynı zamanda basit kurallar oluşturmaya ve uygulamaya başlamalısınız.
Arka planda TV izletmeyin: Televizyon açıksa ve -çocuğunuzun sırtı televizyona dönük bile olsa- arka planda çalışıyorsa, dikkatini çekebilir. Aktif olarak televizyon izlemiyorsanız televizyonu kapatın.
Yatak odalarında bilgisayar ve televizyon bulundurmayın: Yatak odalarında televizyon olanlar televizyon olmayanlara göre daha fazla televizyon izlemektedirler, aynı durum bilgisayar ve internet için de geçerlidir. Yasal olmayan, şiddet ve cinsel içerikli sitelere erişim, başta gelen riskler arasındadır. İnternetin pornografi yayın aracı olarak kullanımı da hızla yaygınlaşmaktadır. Uyuşturucu ve terör gibi yasal olmayan yollara destek arayanlar interneti propaganda aracı olarak kullanmaktadır. O nedenle çocukların ekran başında geçirdikleri sürenin ve internette girdikleri sitelerin izlenmesi açısından bilgisayar ve televizyonun salon gibi ortak kullanım alanlarında bulunması yararlı olacaktır. Ayrıca güvenli internet kullanımı konusunda bilgiler sağlanmalıdır.
Televizyon karşısında yemek yemeyin ve yedirmeyin: Televizyon karşısında abur cubur gibi atıştırmalıklar ya da öğün yemekleri ekran karşısında çocukların daha uzun süre kalmalarına ve tartı alımına neden olmaktadır.
Okula gittiği günlerde gün içi kurallar belirleyin: Birçok çocuk hafta içi okula gittiği için çok kısıtlı zamanı mevcuttur. Geriye kalan zamanını bir ödül ya da cezalandırma olarak televizyon karşısında geçirmesine izin vermeyin.
Çocuğunuzun bakıcısıyla konuşun: Çocuğunuzun yaşamındaki diğer kişileri çocuğunuzun ekran başında geçirdiği zamanı kısıtlaması açısından yönlendirip bilgilendirin. Bakıcıların ekranları bakıcı olarak kullanmasına göz yummayın.
Başka aktivitelere yönlendirin: Eğlence olarak ekran başında olmasından çok okuma, akranlarıyla birlikte toplu oyunlar oynama, annesine yemek pişirirken yardımcı olma gibi aktivitelere katılmasını sağlayın.
İyi bir örnek olun: Ekran başında geçireceğiniz zamanı kısıtlayarak çocuğunuza iyi bir rol model olun.
Fişi çekin: Şayet ekran başında geçirilen zaman aile içi gerginlik yaratıyorsa, televizyonu, bilgisayarı fişinden çekin ve akıllı telefonları, video oyunlarını uzak bir yere saklayın. Tüm aile için ayda ya da haftada 1 gün serbest ekran günü belirleyebilirsiniz. Kontrolsüz televizyon izlemini engellemek için, fişe bir kilit takabilirsiniz.
Elektromanyetik alanların olumsuz etkilerini azaltmak: Özellikle televizyonun en az 2 metre mesafeden seyredilmesi, çocuğun odasında televizyon bulundurulmaması, televizyonun arkasına ya da televizyonun önünde bulunduğu duvarın arkasına koltuk, yatak yerleştirilmemesi bu olumsuz etkileri azaltmada oldukça etkilidir.
Aktif Katılımcı Olun
Çocuğunuzun ekran başında geçirdiği zamanın eğlenceli hale getirilmesi için öneriler…
Çocuğunuzun izleyeceği programları planlayın: Kanallar arasında sürekli dolaşmak yerine kaliteli videoları ya da programları bulun. Bilgisayar ve televizyonlarınızdaki ebeveyn kontrol düğmelerini kullanmayı düşünün. Video oyunları ve akıllı telefon uygulamalarını çocuklarınız oynamadan önce izleyin. Şiddet ve gerilim içeren programların izlenmesini engelleyip eğitici programları tercih edin.
Çocuğunuzla birlikte izleyin: Uygunsa programları birlikte seyredin, gördüklerinizi konuşun (örneğin ailevi değerleri, şiddeti, ilaç bağımlılığını vb.). Abur cubur ve fazla tuzlu, kalorili gıdaların reklamlarında, televizyonda görülmesinin her zaman yararlı bir gıda olduğu anlamına gelmediğini anlatın.
Programları kaydedin ve sonra izleyin: Böylelikle bu, oyuncak ya da abur cubur satan ticari reklamları ileri sarmanızı sağlayacaktır. Canlı bir program izliyorsanız kumandanızın sessiz düğmesini kullanın. Müzik dinlemek amacıyla da olsa televizyon sürekli açık tutulmamalıdır.
Aktif ekran zamanını destekleyin: Televizyonda bir show programı izlerken çocuğunuzun egzersiz ya da yoga yapmasını teşvik edebilirsiniz. Fiziksel aktiviteyi yönlendiren programları tercih edin. Doğum günü hediyesi olarak tablet, akıllı telefon vb. elektronik cihazlar almayın.
Doç. Dr. Sinan Mahir Kayıran
VKV Amerikan Hastanesi Pediatri Bölümü
Bu yazı HBT'nin 59. sayısında yayınlanmıştır.
