İskandinav fiyortları buzulların biçimlendirici kuvveti için tipik kanıtlar. Son buz devrinde buzun kütlesi derinlere kayarak, yer altında U biçimli vadiler oluşturmuş. Buz geri çekildiğinde ise eriyen buzul, okyanusu derindeki vadilere itmiş ve böylece fiyortlar oluşmuş. Grönland veya Antarktika’da bu süreç hala sürmekte. Buralardaki fiyort vadileri hala buzulla dolu. Fakat fiyortlar günümüzde ne kadar yaygın olsalar da jeolojik açıdan geçicidirler.
Fiyortlar gibi büyük buzul manzaraları geçici yapılar olarak kabul edilir – jeolojik zamanda bakıldığında erozyonla hızla düzleşirler. 66 milyon yıl önce Yeni Dünya Çağı’nın başlangıcından önce buzul çağlarında oluşan fiyort ağlarını tespit etmek şimdiye dek hiç mümkün olmamıştı. Fakat araştırmacılar yakın bir zamanda keşfettikleri gibi Namibya’nın kuzeybatısında 300 milyon yıllık eşsiz bir buzlu bölge yer alıyor. Bu bölge, içinde nehir ve kurak vadilerin yer aldığı bir ağın geçtiği basamaklı bir yüksek platodan oluşuyor. Beş kilometreye kadar varan vadilerin uzunluğu 80 ila 130 kilometre arasında değişiyor. Dik yamaçları u şekilli vadinin tipik biçimini yansıtıyorlar. Ancak burada ilginç olan bu vadilerin her yerinde ilkel buzulların belirgin izleri bulunmasıdır. Vadi tabanlarında, yuvarlak tümseklerin ve kayaların üzerlerini kaplayan sıyrıklar, çizikler ve orak biçimindeki çentikler gibi sayısız buzul erozyon izleri yansıtıyor. Vadi yamaçları ayrıca 100 metre yüksekliğe ulaşan buzul sıyrıklarını ve yanal moren kalıntılarını da gösteriyor.
Vadilerin dibinde, buzul tabanı için tipik olduğu üzere kayşat bulunmakta. Vadilerden, yamaçlardan ve kayşatlardan oluşan Namibya’daki bu bölge yaklaşık olarak 50.000 kilometrekarelik bir buz örtüsünü temsil ediyor. Derin vadiler permokarbon buzul devrinde yaklaşık olarak 300 milyon yıl önce oluşmuş. Bir milyon yıl kadar devam eden bu soğuk devirde, Güney Kıta Gondwana’nın büyük bir kısmı da buzullarla kaplıydı. Diğer yerlerdeki ilk buz devrine ait kalıntıların birçoğu yok olmasına rağmen, Namibya’daki tüm buzul vadileri ve fiyortlar bozulmadan kalmış.
Ayrıntılı incelemeler sonucunda, ilkel fiyortların üç evrede oluştukları anlaşılmış. İlk önce Namibya’nın yüksek platosu, güçlü bir buz tabakası ve çarpma buzuluyla biçimlendirildi. Buz en az 1,7 kilometre kalınlığındaydı ve batıya, güneydoğu Brezilya’ya doğru akmış diyor araştırmacılar. Bunu, buz tabakasını incelten sıcak bir evre takip etmiş. Vadilerde yaklaşık 100 metre kalınlığında buzullar ve buz akıntıları kalmış ve bunlardan da geriye belirgin yan morenler ve buzul sıyrıntıları kalmış. Buzlar erimeye devam edince, buzdan kurtulan vadileri deniz suyunun dolduğu ve bunları fiyortlara dönüştüren üçüncü evre başlamış.
Peki ama bu eşsiz arazi yapısı nasıl bu kadar uzun süre kalıcı oldu? Jeolojik analizler bu konuya da açıklık getiriyor. Bu tarihöncesi manzara, korunagelmesini Permokarbon Buz Devri’nin bitiminden sonra vadileri dolduran kalın tortu ve lav katmanlarına borçlu. İlk olarak, gelen deniz suyu fiyortlara bol miktarda kum ve çamur taşımış ve ardından da Karoo taşkın bazaltlarının patlamaları kül ve lavın girmesine neden olmuş. Bu dolgu malzemesi bu çok eski fiyortları ve buzul izlerini milyonlarca yıl boyu erozyondan korumuş. Ancak daha yumuşak olan bu malzeme zamanla aşındığında, daha sert kayadan oluşan vadiler tekrar ortaya çıkmış.
Nilgün Özbaşaran Dede
