Etrafımızdaki doğal çevre, tüm yapılarıyla hep aynı yerde duruyor gibi. Fakat lazerle gerçekleştirilen araştırmalar en istikrarlı arazinin bile kaydığını gösterdi.
Dağlar çok sağlam doğal yapılar olabilirler ama uzun zaman dilimleri için arazi yapıları adeta sıvı akıntılar gibi hareket ediyorlar. Bilim insanları kısa bir süre öncesine kadar dünyadaki arazilerin değişiminden, toprağı kazıyan hayvanları, devrilen ağaçları, depremi ve yıldırımları sorumlu tutuyorlardı.
Pennsylvania Üniversitesi’nden Nakul Deshpande arazilerdeki yıllık kayma oranını araştırdı. Sonuç: Her şey hareket ediyor.
Fakat bu jeolojik süreçle ilgili veriler toplamak zor. Çünkü yamaçlarda gömülü işaretler on yıllar içinde yer değiştiriyor. Ve bu değişikliklerin kesin nedenlerini birbirinden ayırt etmek neredeyse imkansız.
Araştırmacı laboratuvarda, titreşimi engelleyen bir masa üzerinde piramit biçiminde bir kum tepesi oluşturdu. Bütün ışıklar söndürüldükten sonra da sıcaklık ve nem oranı sabit tutuldu. Daha sonra ise bir lazer, ışınları etrafa saçacak ve birbirine müdahale edecek ve bir detektör üzerinde benekli bir desen oluşturacak şekilde yığına yöneltildi. Motifteki hafif hareketleri ararken, bir metrenin milyonda bir aralığındaki kum tanelerinin hareketleri gözlemlenebildi.
Kum gibi malzemeler doğal bir durma açısına sahiptirler. Yani bir yığının kenarları belirli bir açıdan daha dik hale geldiğinde, taneleri minyatür heyelanlarda aşağı doğru “akar”. Araştırmacılar kum piramitlerini, durma açısının altında olacak şekilde oluşturdular. Buna göre kum tanecikleri bulundukları yerde kalmalıydı. Fakat lazer benekleri, kum taneciklerinin iki hafta sonra hala hafif bir şekilde hareket halinde olduklarını gösterdi. Tıpkı doğal ortamda olduğu gibi yılda birkaç santim kadar hareket ediyorlar. Bununla birlikte laboratuvar çevreden tamamen izole değil. Mesela laboratuvarın üzerinden geçen bir uçağın deneyi bozup bozmadığı kesin olarak bilinmiyor. Araştırmacılar bu sorunun yanıtını bulmak için bilgisayarda yalnızca yerçekimi ve sürtünmeye maruz kalan sanal kum tanecikleriyle simülasyonlar yaparak, gerçek yığındakiyle aynı olan hareketler gördüler. Araştırmacılar kaymayı neyin tetiklediğini bulmak için kum tepelerinde küçük değişiklikler yapılıldı. Örneğin, kum yığınını ısıtarak, tanecikleri termal olarak genleşmesine ve kayma hızlarının artmasını sağladılar.
Sonuçlar ilginç. Buna karşın diğer kimi araştırmacılar deneylerin kontrollü laboratuvar ortamı dışında gerçekleştirilebilmesinin çok zor olduğunu düşünüyorlar. Deshpande de sonuçların gerçek dünyada kanıtlanıp, kanıtlanamayacağının kesin olmadığını söylüyor. Ama yine de jeofizik süreçlerini incelemek için yeni yollar açıldığına ve anakaya varsayımlarının daha önceleri düşünüldüğü kadar istikrarlı olmayabileceğini gösterdiklerine inanıyor.
Nilgün Özbaşaran Dede
