Dünyanın bilgisi bir zamanlar Britannica Ansiklopedisi’ydi. Bizde AnaBritannica ismiyle 1986 – 90 döneminde Ana Yayıncılık Sanat Ürünlerini Pazarlama Sanayi ve Ticaret Şirketi tarafından yayınlandı. Her cildi ortalama 630 sayfa, 22 cilt ansiklopedinin ağırlığı 30 kiloya yakındı. 2010’da İngilizce yayınlanan “son kağıt baskı” Britannica ise 32 cildiyle, daha kaliteli ağır kağıda basıldığı, cildi daha ağır olduğu için 58.5 kiloyu buluyordu. 1993’te ansiklopedi, CD’ye yüklendiğinde dünyanın bilgisi 100 grama inmişti. Britannica 244 yıl kağıt baskı yaptıktan sonra 2012’de vazgeçti. Web’e taşındı.
Dünyanın bilgisine sahip alternatif ansiklopedi Wikipedia ise 2001’de Web’de doğdu. Seneye 20 yaşında olacak. Türkçe’de ve 300 dilde. Üstelik bedava. 2015’te yapılan bir hesaba göre İngilizce Wikipedia 51GB yer tutuyor (https://bit.ly/2RJrsD5). [1GB = Word’le yazılmış ortalama 65 bin sayfa https://bit.ly/36p8yqg].
Wikipedia, daha da az yere sığacak: Catalog adlı bir Amerikan bilişim şirketi geçen Temmuz ayında, İngilizce Wikipedia’yı DNA üzerine kopyaladı. Şimdilik deneysel bir işlem. Ama yakın gelecekte, büyük veri saklama yönteminin yeni adresinin neresi olacağını görüyoruz (https://cnet.co/2RfGm51)
Sadece İngilizce Wikipedia’da -yine şimdilik- 6 milyon madde var. Bu rakam her gün biraz azalıyor, biraz çoğalıyor: Wikipedia’daki maddelere sürekli yeni bilgi eklendiği gibi, siliniyor da… 2015’de İngilizce Wikipedia bir sanat etkinliği amacıyla kitap olarak basıldı. Sayfalara fotoğraf ve diğer görselleri eklemeden, sadece yazı olarak 5 milyon 244 bin 111 sayfa tuttu. Her biri 700 sayfalık 7 bin 473 cilt etti. Buna, madde yazımına katılan 7.5 milyon kişinin 36 ciltlik isim listesi dahil (https://bit.ly/3aNUme6).
Almanca Wikipedia’nın da 20 bin maddelik “cüce” bir versiyonu, 2008’de Alman yayınevi Bertelsmann tarafından tek ciltte 1,000 sayfa basıldı. Daha sonra, Almanca Wikipedia’dan seçme 437 madde, 5 bin sayfalık bir kitap olarak yayınlandı. Bu girişimler sadece deneysel gösteriler olarak dikkat çekti (https://bit.ly/37qhTQe).
Dünyanın bilgisini şu sırada –eğrisi ve doğrusu, gerçeği ve sahtesiyle- Wikipedia temsil ediyor. Bu cümlede bir değer yargısı yok. Bizzat Wikipedia’da, “Bilgimizin doğru olduğuna garanti veremeyiz” cümlesi büyük harflerle ve nedenleriyle yazılı. (İngilizcesi: Wikipedia makes no guarantee of validity https://bit.ly/2Rlye2V). Kurucusu Jimmy Wales de 2006’da özellikle öğrencileri uyararak “İlk bilgiyi oradan alabilirsiniz ama sonra başka yerden doğrulatın” demişti (https://bit.ly/2NQQBus).
Bu durum, Wikipedia’nın “yapısı” yüzünden… Bilgi ekleyip silmeye açık bir sistem olduğu için doğru bilgi kadar eksik, yanlış ve sahte bilgi de girebiliyor, hatta kasıtlı olarak ekleniyor. Bilgiyi denetlemeye meraklı hükümetlerin hoşgörüyle karşılamadığı bir durum bu. Türkiye ve Çin, Wikipedia’da “uygun bulmadıkları içerikler” nedeniyle erişimi yasakladılar. Bizdeki yasak 2 yıl 9 ay sürdü. Çin’deki yasak 2004’te başladı, sonra kaldırıldı, şimdi yine yasak. Çin, “kendi” Wikipedia’sını yazmakla meşgul halen. Çin arama motoru Baidu’nun 2006’dan beri geliştirdiği “Baidu Baike” web ansiklopedisinde 7 milyon katkıcının yazdığı 16 milyon madde birikti (https://bit.ly/2GlDcWV). Çin’de artık, Wikipedia’nın İngilizce başta, bütün diğer dillerine erişim kapalı (https://bit.ly/36mHIiC). [Wikipedia, 300 dilde 51.5 milyon maddeyle yayında ama bunun sadece yüzde 12’si İngilizce].
Rusya da “kendi” Wikipedia’sını yazma niyetinde. Rusya Devlet Başkanı Putin, sadece Wikipedia değil, internet altyapısında da “milli” olmak istiyor. Ocak ayı başında Rusya, küresel internet ağı ile ilişkisini -deneme amacıyla- birkaç günlüğüne kesti. Putin daha önce de Wikipedia’da güvenilmez bilgiler olduğunu, bir “Büyük Rus Ansiklopedisi’nin” web’de geliştirilmesi gerektiğini söylemişti. Bu işe 2020 – 22 dönemi için 1.7 milyar Ruble (27 milyon Dolar) ödenek ayrılmış.
Hindistan’da ise Wikipedia’ya erişimi yasal bir engel bekliyor: Hükümetin yeni bilişim yasasına göre, 5 milyondan fazla izleyicisi olan bir site, Hindistan’da ofis kurmak zorunda. Wikipedia ise küresel boyutta açık sistemle çalıştığı için böyle bir ofis kurması mümkün değil. Sorun henüz çözümsüz (https://bit.ly/2TQswb4).
Wikipedia ve genelde internet erişimine yönelik engeller, yasaklar veri/bilginin küresel düzeyde serbest dolaşımını değil, kısıtlanmasını artıracak. Çin ve Rusya’nın başlatacağı, İran’da denenen “milli internet” projeleri, veri/bilginin (Amerikanca deyimle) “silolara” hapsedilmesine yol açacak. Bu görünen gelecek “Balkanlaşma” veya “Dijital Ayrımcılık” (Apartheid) olarak tanımlanıyor. İngilizcenin kıvraklığını kullanarak “splinternet” diye sözcük uyduran da var (Splinter = küçük parça, kıymık). Çin-tarzı internet sansürünün başka ülkeler tarafından benimsenmesine “yeni” bir sözcük de uyduruldu: “Splatternet.” (Splat = foşş diye sıçratmak, bulaştırmak).
Uluslararası Yönetişim İnovasyonu Merkezi (CIGI) tarafından yayınlanan “Dijital Yönetişimin Jeopolitiği” başlıklı raporda ise “4 İnternet” diye bir tanım yapıldı (https://bit.ly/2GdX5iK).
1..Silikon Vadisi tarafından eskiden beri savunulan “açık internet”.
2..Avrupa Birliği’nin savunduğu “denetimli internet” (GDPR = Genel Veri Koruma Tüzüğü)
3..Çin’in istediği sansürlü, gözetleyen, baskıcı, “otoriter internet”.
4..ABD’de Trump’ın dayatmaya çalıştığı, parayı veren hızlı internet kullansın, para vermeyen kullanmasın diyen ticaret kafalı “vahşi kapitalist internet”.
Raporun sonuç bölümünden şu paragraf: “Böyle bir dünya ile uluslararası konularda ortak görüş aramaya çalışma sırasında çatışma kaçınılmaz olacaktır. İşbirliklerinin yararı, saydamlık, özel yaşamın korunması gibi kavramlar, otoriter zihniyetle bağdaşmayacaktır.”
Bütün bu kaygılara karşı Foreign Affairs Eylül-Ekim 2019 sayısında “yaratıcı” (!) bir çözüm önerisi yaptı: “İnternet Özgürlük Birliği kurulabilir. Tıpkı AB ülkelerinin Schengen Anlaşması gibi, internetin özgürlüğüne önem veren ülkeler bir araya gelerek bu birliği kurabilir. Buna ABD öncülük edebilir. Otoriter ülkeler itiraz edecektir. O zaman onlara, “ya özgür internete uygun davranırsınız, ya da dışarda kalırsınız” denilir.” (https://fam.ag/38zxtch)
2020’nin ilk ayı daha bitmeden bile görülüyor ki 2020’ler gündemini, odağında bu konu olan ve halkalar halinde dışarıya doğru yayılacak internet sansürleri, siber güvenliğin her boyutu, devlet destekli veya çetesel e-suçlar ve diğer dijital berbatlıklar yönlendirecek.•
Edip Emil Öymen