“Bilim politikası”, bilimin, “bilinmeyeni bulma” eylemini insanlığın ve toplumun yararına yönlendirmede ve geleceği belirlemede önde gelen bir aracıdır. Bilimin soru sorma ve kuşku duyma karakteristiğinin bir sonucu olan bilim yapanların bağımsız ve özgür olması gerekliliği veri olarak alındığında bilim politikaları nasıl oluşturulmalıdır?
1940-50’lerde askeri amaçların güdülediği bilim-teknoloji politikalarının örnekleri büyük devletlerde görülmekte iken zamanla az gelişmiş ülkelerin gündemine de kalkınma gereksinimi bağlamında girmiştir. 1980-90’larda bilim-teknoloji politikalarının ana eksenini bilişim ve iletişim teknolojileri oluşturmuştur. Yine bu yıllardan başlayarak bilim ve teknolojiye yenilik (inovasyon) politikalarının da eklendiği görülür. Gelişmiş ülkelerle gelişmekte olan ülkeler arasında bilim-teknoloji politikaları bağlamında görülen temel fark, gelişmişlerin temel bilimlerin yanı sıra iklim değişikliği, yaşlanan nüfus, çevre, sağlık, tarım gibi küresel sorunları esas alırken gelişmekte olanların çoğunlukla politikalarını, bilim politikasından yoksun teknoloji ve yenilik ekseninde oluşturmalarıdır.
Ülkemizde 1990’larda politika belgesi haline getirilen bilim-teknoloji- yenilik (B-T-Y) politikaları, günümüzde güçlü bir öngörü temelinden ve temel bilimler önceliğinden yoksun olarak adeta içi boşaltılmış biçimde uygulanmaya çalışılmaktadır. Ağırlıkla “arzı” esas alan bu yaklaşım, ekonomik boyutu tanımlanmamış bir “yüksek katma değerli ürün” söylemine dayandırılmaktadır. Mekanik olarak kurgulanan sistemin çıktılarına “talebin”, sanayimiz tarafından oluşturulacağı varsayımı ise sanayimizin yetersizliği karşısında üniversitelerimizin ellerindeki sınırlı sayıdaki patenti (buluşu) ne yapacaklarını bilememenin hüsranı ile sonuçlanabilir.
Üniversitenin önemi
Günümüzde B-T-Y dizgesi nden beklentilerin çok artmasının bilimsel özerkliği sürekli kısıtlamakta olduğu gerçeği karşısında bilim politikaları nasıl şekillendirilmelidir sorusu daha da önem kazanmaktadır. Bilimin yapıldığı temel kurumlar hâlâ üniversitelerdir. Piyasa mekanizmalarının B-T-Y sürecini sürekli zorladığı ve biçimlendirdiği bir ortamda bilim politikasını, bilimin bilinmeyeni/gerçeği bulma çabasıyla toplumsal yarar ve piyasa talepleri arasında nasıl şekillendirileceği konusunda üniversitelerin talepleri ile politika koyucuların tercihleri arasında çelişkiler doğurması beklenir. Üniversitenin kendi varlık nedenine (bilim ve eğitim yapması) sahip çıkması, toplumun refah, eşitlik ve barış isteği ve piyasanın kâr ve rekabet güdüsü bilim politikasını belirleyici güçler olarak tanımlanabilir. Bu belirlemede piyasanın hakim güç olduğu açıktır. Üniversite-sanayi işbirliği bu bağlamda en çok kullanılan araçtır. Bu araç Ar-Ge, yenilik, teknoloji transferi, buluş-patent gibi alt araçları içermektedir. Küreselleşme ve rekabetçi olma gerekliliğine yapılan vurgu ile bilim ve teknolojinin iç içeliğinin artması bilim politikasını bilim ve teknoloji politikası olarak ele almayı gerektirmektedir. Bu durum üniversiteleri, bilim yapanları ve bu eko-sistem içindeki bütün ilişkileri yeniden biçimlendirmektedir. Bilim ve teknoloji politikaları aracılığıyla üniversitelere yüklenen işlevler ”iktidarlar” tarafından belirlenmeye çalışılmaktadır. Teşviklerin dağıtılmasında kullanılan tercihlerle üniversitelere doğrudan müdahale edilmesi söz konusudur.
Ancak bu müdahaleler ile bilimsel üretim için gereken iklimin bozulması, bilimin yanı sıra teknoloji geliştirme ve yenilikçilik için çürük bir zemin oluşturabilir. Bilimsel üretimdeki aksama veya eksiklikler teknoloji geliştirme ve yenilikçilik için gereken bilginin “dışarıdan” edinilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu bilgi açık bilgi ile sınırlı olup, daha değerli olan kapalı bilgiye (tacid knowledge) erişmek için beklemek veya yüksek bedeller ödenmek zorunda kalınabilir.
“Şafak baskınları” tedirginliğinde bir üniversitenin bilim-teknoloji politikasına ne katkısı olabilir ki?
Müfit Akyos / [email protected]
Bu yazı HBT'nin 139. sayısında yayınlanmıştır.