Kapadokya Bölgesinde yer alan Nevşehir ili Göreme ve Ortahisar arasında 1.Derece arkeolojik ve Doğal sit alanında alternatif yol yapımı devam etmektedir. Yolun güzergahı Göreme Açık Hava Müzesinin bulunduğu Zemi Vadisi ile Göreme merkezinin de yer aldığı İçeri Vadisi arasındaki Adatepe Sırtı boyunca uzanmaktadır. Sırtın batısındaki İçeri Dere vadisi peribacaları ve kaya oyma yapılarının bulunduğu alana 25 m, Saklı Kiliseye 15 m mesafede olup, yolun Göreme merkeze giriş yaptığı alanda kaya oyma yapıları, kiliseler, manastırlar, peribacaları bulunmaktadır.
Alternatif yol bir ihtiyaçtan kaynaklanmayıp, yapılmasında bir zorunluluk bulunmamaktadır. Örneğin İç Anadolu’dan Akdeniz’e ulaşmak için, yüzlerce km dolaşmamak için Toros Dağlarındaki özel bir vadiden yol geçirmek zorunda kalınabilir. Ancak Göreme-Ortahisar arasında böyle bir zorunluluk yok. Ortahisar’ı Uçhisar üzerinden Göreme’ye bağlayan karayolu çok kısadır ve uygundur. Yine Ortahisar’ı Ürgüp-Avanos üzerinden Göreme’ye bağlayan karayolu uygundur.
Yolun açılması nedeninin daha çok turizme yönelik ticari kaygılardan olduğu belirtilmektedir. Göreme-Ortahisar arası doğal gaz borusunun bu yoldan geçeceği de iddia edilmektedir. Yeni yolun doğusunda Göreme Açık Hava Müzesi ve batısında peribacalarının bulunduğu vadiler vardır. Bu yol açıldığında, güzergahında her iki vadiyi gören seyir terasları, ticari mekanlar oluşturulacaktır. İleride imara açılma durumu da olasıdır.
1. derece arkeolojik ve doğal sit alanında yeni yol yapımıyla ilgili basında yer alan haberler üzerine, Kapadokya Alan Başkanlığının 10.8.2022 tarihinde kamuoyuna yaptığı açıklamada; Göreme Beldesini Ortahisar Beldesine bağlayan mevcut 2.8 km’lik yol, peribacaları, kaya oluşumları, tescilli kültür varlıkları ve kiliselerin önünden geçmektedir. Söz konusu yolu her gün yüzlerce ağır tonajlı araç yoğun bir şekilde kullanmakta ve arazi morfolojisi gereği kültür varlıklarına zarar vermektedir. Turizm sezonlarındaki yoğun araç kullanımları da göz önünde bulundurulduğunda, söz konusu yolun yakınındaki Tokalı kilise, Kızlar Manastırı, Elmalı kilise, Yılanlı kilise ve Karanlık kiliselere, titreşim ve atmosferik gazlar sebebiyle zarar gördüğü bilinmektedir. Mevcut yolun sürdürülebilir olmadığı, doğal ve kültürel varlıkları olumsuz etkileyerek zarar verdiği ortaya çıkmış ve alternatif bir yol çalışması gerekliliği doğmuştur. Alternatif yol çalışmaları 2.2 km uzunluğunda olup genişliği 5 ile 7 metre arasında değişen kadastral yol hattındadır. Planlanan yol, kaya oluşumların uzağından geçmekte ve Saklı kiliseye 18 metre mesafededir. Güzergâh çalışmalarından sonra arkeolojik jeoradar çalışmaları yapılmış herhangi bir taşınmaz kültür ve tabiat varlığına rastlanmadığı tespit edilmiştir…’’ denilmektedir.
Yeni yol yapımıyla ilgili Kapadokya Alan Başkanlığının ileri sürdüğü gerekçelere bakıldığında, fizibilite çalışmalarına, bilimsel ve teknik araştırma sonuçlarını içeren bir bilimsel rapora dayanmayan, ÇED raporu olmadan, Alan Komisyonunun aldığı kararla yürürlüğe sokulduğu anlaşılmaktadır.
Ağır tonajlı araçlardan kaynaklı titreşim gerekçesi
Mevcut yolda ağır tonajlı araçların yarattığı titreşimlerin kültür varlıklarına zarar verdiği iddia edilmektedir. Bu gerekçe Nevşehir Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun 2011 yılında aldığı mevcut yolu kapatma kararı olup, Kapadokya Alan Başkanlığının günümüzde uygulamaya soktuğu anlaşılmaktadır. Bu gerekçe gerekli önlem alınmadığında alternatif yeni yol için de geçerli olacaktır.
Mevcut yol parke taşı döşemedir. Sismik iletkenliği nedeniyle bu taşların asfalta göre titreşimleri arttıran özelliği bulunmaktadır. Mevcut yolda titreşimi sönümleyen pomza sergi malzemesi kullanılarak, üzeri asfalt kaplama yapıldığında titreşim sorunu çözülmüş olurdu; böylece yeni yola ihtiyaç kalmazdı. Yeni yolda, aynı yöntem uygulanmadığında da yine titreşim sorunu yaşanacaktır.
Diğer bir çözüm yolu ise şudur. Nasıl ki, tünellerde, bazı yollarda ağır tonajlı ve tehlikeli madde taşıyan araçların girişi emniyet gereği kısıtlanmışsa, bazı yollar kapatılmışsa, mevcut yol için de ağır tonajlı araçlar giremez denilir ve böylece alternatif yolun yapılma gerekçesi ortadan kalkmış olurdu. Ağır tonajlı araçlar (tırlar ve kamyonlar) yolun eğimli, dar ve virajlı oluşu nedeniyle zaten mevcut yolu kullanamamaktadırlar. Mevcut yolu tur otobüsleri kullanmaktadırlar. Tur otobüsleri de yakındaki Uçhisar güzergahını kullanabilirler.
Atmosferik gazların etkisi
Gerekçe olarak, mevcut yolda, kiliselerin atmosferik gazlar sebebiyle zarar gördüğü belirtilmektedir. Bu gazların neler olduğu açıklanmamıştır. Araçların eksoz gazlarından söz ediliyor olmalıdır. Eksoz gazlarının etkisi iddia edildiği üzere eski yolda oluyorsa, açık hava müzesi yakınındaki alternatif yolda da olacaktır. Hem de zararı daha fazla olacaktır.
Eksoz gazlarının tarıma zararı
Ortahisar ile Göreme’yi bağlayan alternatif yol güzergahında üzüm bağları bulunmaktadır. Yeni yolun açılmasıyla bazı bahçe sahipleri seyir terası ve turistik mekanlar için tarımsal faaliyetten vazgeçebileceklerdir. Yoldan geçen araçlardan kaynaklı eksoz dumanı ve tozundan üzüm bağları kirlenecektir. Üzümlerde ağır metal kirliliği oluşacaktır.
Yol güzergahındaki Saklı Kilise
Kapadokya Alan Başkanlığı duyurusunda yolun Saklı Kiliseye 18 m mesafede olduğu belirtilmektedir. Bu mesafe daha da kısa olup, kilisenin arka duvarı yeni yolun altında kaldığı krokilerden anlaşılmaktadır. Ağır tonajlı araçların titreşiminden zarar görecektir.
5-7 m genişliğindeki çift yönlü yolun peribacalarını ortadan kaldırmadan geçmesi olanaksız görünmektedir. Dolayısıyla yolun Göreme merkeze giriş bölümündeki peribacaları yok edilecektir.
Göreme yöresindeki kaya birimleri volkanik tüf, tüfit ve ignimbrit türü kolay işlenebilir olmasından dolayı, yaşamak için kolay mekân üretmeye; vadi yamaçları, saklanmaya elverişli olduğu için çeşitli kültürlerin, devlet ve toplumların yaşadığı bir alan olmuştur. Saklı Kilise yapılan yolun güzergahı üzerinde bulunmaktadır.
Göreme Vadisinde farklı büyüklüklerde birçok manastır, kilise ve şapellerin yer aldığı, yemekhanesi ile kompleks halindeki manastırlar, bölgenin en geniş monastik oluşumlardan biri olarak değerlendirilmektedir [*].
Günümüzde Göreme Açık Hava Müzesi olarak adlandırılan ve bölge için birçok önemli dini yapıları barındıran yukarı vadi dışında yakındaki Göreme kasabasının doğusunda aşağı vadide yine çok sayıda dini işlevi olan yapılar yer almaktadır. Saklı Kilise, Göreme Açık Hava Müzesi’nin 500 m batısındaki aşağı vadide yer alan kaya kütlesinin yamacında bulunmaktadır. Genellikle oluşumları 10. yüzyıla tarihlendirilen aşağı vadi kiliselerinin bulunduğu alanda yer alan yemekhane mekanları, Saklı Kilise’nin kuzeybatısında yer almaktadır [*].
Diğer gerekçelerden biri de yeni yol güzergahının kadastral yol olduğudur. Kadastral denilen yol, vatandaşların yıllardan bu yana kullandığı tarlalara giden bağ yoludur. Alternatif yolun bölünmüş çift yol olduğu belirtilmektedir.
Duyuruda ifade edilen kaya oluşumlarından ne anlatılmak istendiği açık değildir. Yolun geçtiği zemin de jeolojik olarak oluşan volkanik tüf, ignimbrit ve volkan külü bir kaya birimidir. Bu jeolojik katmanda peribacaları oluşumları ve kaya oyma yapıları, kilise ve manastırlar bulunmaktadır.
Bahsedilen jeoradar çalışmaları yolun geçtiği sırt boyunca yapıldığı, yolun kuzey ucunda yapılmadığı anlaşılmaktadır; yoksa yolun kuzey ucundaki jeoradar görüntülerinde kültür ve tabiat varlıkları olduğu kolaylıkla görülecekti.
Jeolojik ve jeomorfolojik açıdan önemi
Kapadokya Göreme bölgesindeki peribacalarının bulunduğu yapılar milyonlarca yılda oluşmuş, günümüzde de oluşumları devam etmektedir. Tahrip olduğunda yerine konulamayacak jeolojik miras yapılarıdır. Tarihte yer altı yerleşimleri açısından birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. UNESCO Dünya Miras listesindedir.
1982 yılından bu yana, daha önceleri jeolojik araştırmalar, 2001 yılından sonra Tıbbi Jeolojik araştırmalar için sürekli araştırma yaptığım Nevşehir yöresi jeolojik ve jeomorfolojik yapı açısından özel öneme sahiptir. Bölgede erozyon etkisiyle peribacaların oluşumu günümüzde devam etmektedir. Yöre tamamen volkanik püskürme malzemesinden oluşmuş, yüzlerce ignimbrit, tüf, tüfit, lahar, kiltaşı, çamurtaşı, kumtaşı, bazalt, andezit katmanından oluşmaktadır.
Erozyon etkisi
Yolun yapıldığı zemin jeolojik olarak volkanik tüf, volkan külü kaya birimi içindedir. Zemin az sert, gevşek olup, kolay kazılabilir özelliktedir. Karayolu açılması morfolojik olarak bozulmaya yol açacağından, yağmur suları ve rüzgar etkisiyle erozyonu hızlandıracak, alanın aşınması kolaylaşacaktır.
Alternatif yol güzergahında morfolojik yapının bozulması nedeniyle, yeni peribacalarının şekillenmesi olmayacaktır. Peribacaları ignimbrit dediğimiz sert volkanik tüf tabakasında şekillenmektedir. Şapka kısmı sert tüf, sütun kısmı daha yumuşak tüf tabakasıdır. Alternatif yol jeolojik yönden uygun değildir.
Karayolu için ÇED gereklidir
25.11.2014 tarihli ÇED Yönetmeliği ÇED uygulanacak projeler listesi Madde 8/c: ‘’Devlet karayolları’’ için, yine 29.7.2022 tarihinde yayımlanan yeni ÇED Yönetmeliğinin 9/c maddesine göre ‘’Devlet karayolları’’ yapımında ÇED Gereklidir denilmektedir. Nevşehir Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği İl Müdürlüğü ÇED duyurularında yer alan projeler arasında bu karayoluyla ilgili bir ilan bulunamadığı gibi, ayrıca Kapadokya Alan başkanlığının yol yapımı gibi faaliyetleri ÇED kapsamından muaftır diye ÇED Yönetmeliğinde böyle bir ibare bulunamamıştır.
Tıbbi Jeolojik Rapor gerekli
T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, 19.8.2008 tarih, 10337 sayılı, 1.3.2009 tarihinde yürürlüğe giren genelgesiyle ‘’Tıbbi Jeolojik Tehlikeler alt başlığı altında’’, ‘’her tür ve ölçekteki planlama çalışmaları sırasında “Tıbbi Jeoloji” konusunda uzman jeoloji mühendislerince jeomedikal (tıbbi jeolojik) tehlikelerin belirlenmesi, planlama faaliyetlerinde bu tür tehlikelerin de bir yönlendirici veya sınırlandırıcı eşik olarak dikkate alınması gereklidir’’
Genelgeye göre Nevşehir ilinde her tür ölçekte imara esas planlama, tesis kurulmasında, madencilik, taş-mermer ocakçılığı, DEVLET KARAYOLU yapımında, yer altı deposu ve otel çalışmalarında, kanserojen eriyonit minerali olup olmadığı konusunda ‘’Tıbbi Jeolojik Rapor’’ hazırlanmakta ve bu yönde bir rapor, Nevşehir Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği İl Müdürlüğünce istenmektedir.
Göreme’yi Ortahisar’a bağlayacak olan Devlet Karayolu için hem ÇED Raporu hem de Tıbbi Jeolojik Rapor hazırlandığına ilişkin bilgiye ulaşılamamıştır.
Kırşehir-Kesikköprü-Kapadokya havalimanı arasında planlanan karayolunun Nevşehir ili sınırları içinde kalan bölümü için 2017 yılında Tıbbi Jeolojik rapor hazırlandığı halde, aynı il sınırları içindeki Göreme-Ortahisar arasındaki karayolu için bu rapor neden istenmediği anlaşılamamıştır.
Kültürel miras etki değerlendirme raporu
Kapadokya, UNESCO Dünya Mirası listesinde olduğundan, herhangi bir düzenleme yapılacağı zaman kültürel miras etki değerlendirme raporu hazırlanarak UNESCO’dan izin alınması gerekiyor; bu iznin alınıp alınmadığı bilinmemektedir.
Kapadokya Alan Başkanlığı kararı
Göreme Tarihi Milli Parkı, 1-Mili Park, 2-Doğal SİT ve 3-Unesco Dünya Miras Listesi olmak üzere üç yasal statüye aynı anda sahipti. Bu üç statüden Milli Park olma durumu 22.10.19 tarihinde kaldırıldı. 23.05.2019 tarihinde alan, 7174 no’lu Kapadokya Alanı Hakkında Kanun ile “Kapadokya Alanı” ilan edilmiştir.
Kapadokya Alanının korunması, geliştirilmesi, yönetimi, tanıtılması, koruma esasları ve kullanma şartlarının belirlenmesi, bölgenin sağlıklaştırılması, yenilenmesi, açık alan sistemi yaya dolaşımı, taşıt ulaşımı ve altyapı tesislerinin tasarım esasları ile bölge halkının sosyal ve ekonomik yapısının iyileştirilmesi konularında hedefleri, stratejileri ve kararları belirleyen her tür ve ölçekteki planlar ‘’Kapadokya Alan Planları Yapımı ve Yürürlüğüne İlişkin Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’’e göre, Kapadokya Alan Komisyonununca yapılmaktadır.
Buradan Kapadokya Alanında korumayla ilgili husus göz ardı edildiğini anlıyoruz. Fizibilite çalışmaları, bilimsel ve teknik yönden değerlendirilmiş, elde bilimsel bir kurulun raporu olsaydı, sanırım bu durumda alternatif yol yapımına kesinlikle karar verilmezdi. Yol yapım kararının yatırımcının turizme yönelik kaygılarını giderme yönünde alındığı anlaşılıyor.
Nitekim Kapadokya Alan Başkanlığının kurulmasındaki gerekçenin de, yörede Tabiat Varlıkları, Koruma Kurulları, Kültür Varlıkları ve Tarım Müdürlüklerinin yetkilerinin olduğu ve sürecin yatırımcı için ağır işlediği belirtilerek, bölgeyi tek elden yönetilmesi amaçlandığı ve gelen müracaatların değerlendirildiği belirtilmektedir.
Sonuç olarak, Kapadokya Alan Başkanlığının, 2011 yılında Nevşehir Tabiat ve Kültür Varlıkları Koruma Kurulunun mevcut yolun kapatılması kararına da uyarak, sıralanan gerekçelerle Göreme ile Ortahisar arasında alternatif yolun yapılması kararı, bilimsel temelli, fizibilite çalışmalarına dayandırılmadan, zorunlu ihtiyaçtan kaynaklanmayan karar olup, dolayısıyla 1.derece arkeolojik ve doğal sit ilkelerine ve yönetmelikte açıkça belirtilen Kapadokya Alanının korunması ibaresine aykırılık teşkil etmektedir.
Eşref Atabey
Jeoloji Yüksek Mühendisi / Tıbbi Jeoloji uzmanı / Yazar
Kaynaklar
Eşref Atabey. 2013. Nevşehir ili Tıbbi Jeolojik Unsurları ve Halk Sağlığı. Nevşehir Belediyesi yayınları. 399s. ISBN: 9944-5633-7-6
Eşref Atabey. 2022. Göreme Ortahisar alternatif yolu 1.derece arkeolojik sit alanından geçiyor (https://www.temizmekan.com/goreme-ortahisar-alternatif-yolu-1-derece-arkeolojik-sit-alanindan-geciyor/)
https://kapadokyaalan.ktb.gov.tr/TR-326558/goreme-ortahisar-yol-projesi-hakkinda-kamuoyu-aciklamas-.html
https://www.evrensel.net/haber/467719/kapadokyada-peri-bacalarini-yikarak-yol-yapiyorlar
Nevşehir Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Karar-2014. Kapadokya Bölgesi I. ve III. derece arkeolojik sit alanı sınırları.
Resmi Gazete tarih:1.8.2019, sayı: 30874. Kapadokya Alan Komisyonunun Teşkili, Görevleri, Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik.
Resmi Gazete tarih: 11.07.2020, sayı: 31182. Kapadokya Alan Planları Yapımı ve Yürürlüğüne İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik.
[*] Sümeyye Ertürk ve Leyla Kaderli. 2020. Göreme, Saklı Kilise, Manastır Yemekhanelerinin Değerlendirilmesi. Social Science Development Journal. Vol 5/ Issue 21 / pp: 40-66
