Yeni COVID-19 varyantları
Kalabalık toplantılardan mümkün olduğunca kaçınmaya, usulüne uygun maske kullanmaya, solunum yolu belirtilerimiz varsa evde izole olmaya, kapalı ortamları iyi havalandırmaya, el hijyenini uygulamaya ve insanların yüzüne aksırmamaya çok özen göstermemiz gerekiyor.
Gerek solunum yolu virüslerinin en sık görüldüğü mevsimde olmamız, gerekse yeni bulaşıcı COVID-19 varyantlarının sıklığının artması nedeniyle, solunum yollarından bulaşan virüslere karşı korunma önlemlerinin mutlaka alınması gerekli.
Virüsler çoğalır ve yayılırken genetik materyallerinde değişiklikler meydana gelir. Mutasyon denen bu değişiklikler, en sık genetik materyali RNA olan virüslerde oluşur. Özellikle AIDS etkeni olan HIV, her yıl salgınlar ve arada tüm dünyayı ilgilendiren pandemiler yapan influenza-grip virüsü ve yüzyılımızın pandemisi COVID-19 etkeni SARS-CoV-2’de sık mutasyonlar görülür.
Mutasyon gelişen ve orijinal virüsten farklılık gösteren virüse varyant adı verilir. Bazı mutasyonlar virüsün herhangi bir özelliğine yansımayabilirken, bazı mutasyonlar ise virüsün insanlara bulaşabilmesini kolaylaştırabilir, ağır hastalık yapıcı etkisini arttırabilir, aşıyla sağlanan bağışıklığa ve ilaçlara karşı dirence yol açabilir. Özellikle bulaştırıcılık arttığı takdirde hızla enfeksiyona yol açan varyant, en sık karşılaşılan etken olarak karşımıza çıkabilir. Varyantlar özellikle virüsün yoğun bulaştığı ortamlarda ve bağışıklık yetersizliği olan bireylerde ortaya çıkmaktadır.
Bulaşıcılığı yüksek
COVID-19 pandemisinin başından beri virüs genetik yapısı açısından detaylı izlenmekte ve yeni çıkan varyantlar takibe alınmaktadır. Moleküler sürveyans ile toplumlarda sıklıkla görülen virüsler özel yöntemlerle incelenerek önemli olabilecek varyantlar isimlendirilmekte ve izlenmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından orijinal virüse göre yapısal ve davranış değişikliği gösteren, toplumda dolaştığı bilinen, vaka kümeleri oluşturan ya da çeşitli ülkelerde de saptanan varyantlar, dikkate alınması gereken varyantlar (Variant of Interest=VOI) olarak isimlendirilmiştir. Mutasyonlar nedeni ile bulaşıcılığı artmış, COVID-19 yayılımını olumsuz yönde etkileyebilecek, hastalık oluşturma özelliği artmış, klinik tabloda değişikliğe yol açan, halk sağlığı önlemlerinin etkinliğini azaltan ya da mevcut tanı testlerinin, aşı veya ilaçların etkinliğini azaltan varyantlar da, endişe uyandıran varyantlar (Variant of Concern=VOC) olarak adlandırılmıştır.
Gelişen varyantlarda tüm genetik materyalde değişiklikler olabilmekte ancak virüsün S (spike-çıkıntı) bölgesi adı verilen kısmında bulunan değişiklikler özellikle bulaşma hızını artıran, bağışıklık yanıtından kaçıp aşı ya da hastalığı geçirmiş olmaya rağmen enfeksiyona tekrar yakalanabilme durumuna yol açan ve hastalığı ağırlaştırabilen etkileri nedeni ile önemle ele alınmaktadır.
İlk varyantlar dolaşımdan kalktı
2019 yılının sonunda ilk kez Wuhan’dan bildirilen SARS-CoV-2, Wuhan suşu olarak anılmaktadır. Daha sonra gelişen ve VOC olarak sınıflandırılan alfa, beta, gama ve delta gibi halk arasında bilinen ilk varyantlar şu anda dolaşımdan kalkmış durumdadır. Omicron varyantı 2021 yılı sonunda ilk çıktığında spike-çıkıntı proteininde çok sayıda mutasyona sahip olması ile dikkatleri üzerine toplamıştır. 2021 yılından beri de COVID-19 etkeni virüs, Omicron'dan türemiş çok sayıda alt-tip ile enfeksiyon oluşturmaya devam etmektedir. İlk farklı yapıdaki aşılar orijinal Wuhan suşuna karşı geliştirilmiş ve pandeminin en önemli dönemlerinde oldukça etkili olmuştur. Bunu takiben, önce Omicron'un iki en sık alt-tipine karşı ikili aşı ve sonra 2023 yılında en sık görülen etken olan XBB.1.5’e karşı tekli aşı geliştirilmiştir. Ancak bu aşılar dünyada yaygın kullanıma girememiştir. Amerika Birleşik Devletleri’nde bile Aralık 2023 sonu itibari ile maalesef %18 erişkin ve %7 çocuk bu yeni onaylanan tekli Monovalan aşı ile aşılıdır.
18 Aralık 2023’te, JN.1 isimli yeni Omicron alt varyantını Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) dikkate alınması gereken varyantlar (Variant of Interest=VOI) grubuna almıştır. JN.1 daha önce dikkatleri üzerine toplayan Omicron alt-tipi BA.2.86 takma adı Pirola olan varyanttan türemiştir. JN.1 moleküler sürveyansın çok iyi yapıldığı ve güncel olarak paylaşıldığı ülkelerde çok bulaşıcı olması ve çok hızla artması nedeni ile bu sınıfa alınmıştır. Tüm dünyada EG.5 takma adı ERİS olan varyant da halen en sık bildirilen bir Omicron alt-tipi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Tüm dünyada 20 Kasım-17 Aralık tarihleri arasında 28 günde bir bildirilen yeni COVID-19 olguları, önceki 28 güne göre 850000 üzeri olgu ile %52 oranında artmış bulunmaktadır. Ancak ölüm oranı %8 oranında azalmıştır. 17 Aralık itibari ile 772 milyon kişi COVID-19’a yakalanmış ve yaklaşık 7 milyon kişi bu nedenle kaybedilmiştir. 13 Kasım-10 Aralık tarihleri arasında yeni COVID-19 enfeksiyonu ile hastaneye yatışlarda 118000 vaka olmak üzere %23 ve yoğun bakıma yatışlarda 1600 vaka olmak üzere %51 oranında artış görülmüştür. Bu artış mevsimsel olarak çok sık görülen ve en sık hastalığa neden olan solunum yolu virüsleri İnfluenza ve RSV’den dolayı da olabilir. Ama bu artışın yeni çok bulaşıcı olan COVID-19 varyantına bağlı olabileceğini göz önünde bulundurmak gerekir.
EG.5 takma adı ile ERIS, XBB.1.9.2’nin uzantısıdır. Yeni bir alt-varyant olan HV.1 de EG.5’den türemiştir. Moleküler sürveyansın çok iyi yapılıp güncel paylaşıldığı Amerika Birleşik Devletleri’nde EG.5, Ağustos’ta ön planda iken sonra %5 oranına düşmüştür. Şu anda HV.1 %22 oranında görülmektedir. EG.5 ve HV.1’in önceki Omicron alt-tiplerinden daha bulaşıcı olmadığı ve daha ağır hastalığa yol açmadığı izlenmekle birlikte, XBB ilişkili yeni Monovalan aşının bu iki alt-tipe karşı etkisinin sürdüğünü bildiren çalışmalar da bulunmaktadır.
Ancak sonbaharda HV.1’in önüne geçip ABD’nde %44 olgudan sorumlu olan ve 18 Aralık’ta çok bulaşıcı olması nedeniyle dikkate alınması gereken varyantlar (Variant of Interest=VOI) sınıfına alınan JN.1 varyantından yola çıkarak herkesin çok yorulduğu pandemi döneminde bunca kayba rağmen, çoğunluğumuzun dirsek büklümüne aksırmayı öğrenemediği de göz önünde bulundurularak, koruyucu önlemlerin mutlaka hatırlatılması gerekmektedir.
JN.1, Omicron’un çok bulaşıcı olan en son varyantıdır ve ilk kez Ağustos 2023’te bildirilmiştir. DSÖ’ne göre 41 ülkeye yayılmış ve ABD’nde ilk kez Eylül’de görülmüştür. JN.1, ABD’nde Kasım sonu COVID-19 olgularının sadece %8’ini oluştururken, 23 Aralık’ta olguların %44’ünden sorumlu hale gelmiştir. Bunu %22’lik oranla HV.1 alt-varyantı izlemektedir. JN.1, babası sayılan BA.2.86 ilk türediğinde, BA.2.86’dan (Pirola) çok mutasyon içermesi ve aşının oluşturduğu bağışıklığın koruyucu olmama olasılığı nedeniyle ürkütmüştür. Ama hızla BA.2.86’nın azaldığı, daha az sıklıkla enfeksiyona yol açtığı, tahmin edilen kadar bulaşıcı olmadığı ve bağışık yanıttan kaçmadığı görülmüş ve korkulan olmamıştır. Ancak ondan ek bir mutasyonla (spike proteininde ek L455S) türeyen JN.1 varyantının diğer varyantlardan daha bulaşıcı olduğu saptanmıştır ve bağışık yanıttan kaçma riski olabileceği düşünülmektedir. Bu varyant şu anda diğer varyantların önüne geçmiş durumdadır. Diğer varyantlardan farklı bulgulara ve daha şiddetli hastalığa yol açtığı henüz bilinmemektedir ve yakından izlenmektedir. Diğer varyantlar gibi ana belirtiler yine boğaz ağrısı, burun tıkanıklığı, akıntısı, öksürük, yorgunluk, baş ağrısı, kas ağrısı, ateş ve terleme, koku ve tat duyu kaybıdır. Hastalığın ağır seyri varyant tipinden çok kişinin bağışıklık durumu ve altta yatan hastalık varlığına bağlıdır. Çoğu hastalık hafif seyirlidir.
Kuzey yarım kürede solunum yolu virüslerinin neden olduğu hastalıkların zirve yapacağı döneme girdik ve çok hızla yayılan yeni bir varyantla karşı karşıyayız. Bu nedenle şu an elimizdeki en değerli önlemlerden olan kalabalık toplantılardan mümkün olduğunca kaçınmaya, usulüne uygun maske kullanmaya, solunum yolu belirtilerimiz varsa evde izole olmaya, kapalı ortamları iyi havalandırmaya, el hijyenini uygulamaya ve insanların yüzüne aksırmamaya çok özen göstermemiz gereklidir.
Prof. Dr. Gülden Çelik / BAU Tıbbi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Kaynaklar
https://www.ecdc.europa.eu/en/covid-19/variants-concern
https://www.nytimes.com/article/covid-variant.html
https://www.who.int/publications/m/item/covid-19-epidemiological-update---22-december-2023
https://www.today.com/health/coronavirus/jn-1-covid-variant-symptoms-rcna129344
