Coğrafi kutuplar dünyanın rotasyon eksenini belirledikleri gibi değişimlerini de gösteriyorlar. Dünyamızın ekseni gerçekten de gidip, geliyor ve yıl içinde veya daha uzun bir süre içinde hafif sarkaç hareketleri yaşanıyor. Bunun nedeni dünyanın içindeki kütle dağılımları. Örneğin: yer mantosundaki konveksiyon akımları ya da yerkabuğunun yavaş yavaş son Buz devrindeki konumuna dönmesi... Ayrıca yeryüzündeki diğer süreçler de dünya ekseninin kaymasına yol açıyor. En önemli faktör dünyadaki su kütlelerinin dağılımı. Buz örtüsünün, buzulların, okyanusların ve yeraltı su rezervlerinin ağırlığı ve konumları su kütle dağılımını dolayısıyla da gezegenimizin “dengesizliğini” etkiliyor.
Bu noktada insan ve dünya sistemine müdahaleleri de oyuna giriyor. İnsanın dünyamızın kütle dengesi üzerindeki etkisinin, dolayısıyla da dünyanın ekseni üzerindeki etkisini Çin Bilimler Akademisi’nden Shanshan Deng ve ekibi araştırdı. Uzmanlar 1970’li yıllardan bbu yana ki kutup hareketlerinin hızını ve büyüklüğünü belirlemeye izin veren Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS) verilerinden yararlandılar. Tamamlayıcı verilerle de bilinen jeolojik faktörlerin etkisini öğrendiler. Buna göre 1990’ların ortalarından bu yana kutup hareketleri önemli ölçüde değişmiş. Yönleri daha çok güneyden, doğuya doğru değişirken, kutup kaymasının hızı da 17 kat artmış. Sürpriz bir biçimde bu değişim ne buz devrinin izostatik dengesi ne de manto konveksiyonuna bağlı olarak gerçekleşmiş.
Okyanusların ve atmosferin etkileri de gözlemlenen değişimleri tümüyle açıklamıyor. Bu da dünyadaki su dağılımının önemli bir rol oynadığını akla getiriyordu. Bunun gerçekten doğru olup olmadığı ve etkinin tam olarak nerede olduğunu araştırmacılar GRACE ve GRACE-FO uydu misyonlarının verileriyle belirlemişler. Bunların uyduları 2002 yılından bu yana dünyanın yerçekimini ölçüyor ve örneğin buz kütleleri, yeraltı su kaynakları veya diğer hidrolik faktörlerin değişip, değişmediği hakkında bilgi veriyorlar. Sonuçlara göre dünya üzerinde su dağılımı gerçekte 1990’lardan önce de kutup hareketleri üzerinde etkili olmuş ama kutup kayması o zamandan bu yana yılda ortalama olarak 3,26 milimetre doğuya doğru kayıyor. Uzmanlar en önemli etki faktörü olarak küresel ısınmaya bağlı büyük buz kütlelerinin kaybını gösteriyorlar. Çünkü küresel ısınma yüzünden her şeyden önce Kuzey Kutbunda buz kaybı yaşandığı için dünyadaki su dağılımı, dolayısıyla da kütle dengesi değişmiş.
Küresel ısınma yüzünden buzların daha hızlı erimesi 1990’lı yıllardaki kutup hareketlerindeki yön değişiminin en olası nedeni diyor araştırmacılar. Alaska, Grönland ve Antların güneyi en fazla buzul kaybının yaşandığı bölgelerdir ve bu durum hidrolik kütle dağılımıyla da anlaşılmakta. Ve bu da Grönland’daki eriyen buzulların kutup kaymasını etkilediği şeklinde sonuçlanan araştırmayı da destekliyor. Ne var ki buz kaybı tek başına tüm değişimleri açıklayamıyor. İnsanların su rezervlerine doğrudan müdahaleleri de oyuna giriyor. Yeraltı su kaynaklarının çok fazla kullanılması yeraltı su rezervlerinin boşalmasına neden oluyor. Veriler örneğin Kuzey Hindistan ve Yakındoğu gibi bölgelerdeki yeraltı su kıtlığının da kutup kaymasını önemli ölçüde tetiklediğini göstermiş. Araştırma özellikle de insanın müdahalesine bağlı kütle değişimlerinin, dünyanın eksenini kaydırmaya yetecek kadar büyük olduğunu göstermesi açısında önem taşıyor.
Nilgün Özbaşaran Dede
