Söz kesme arkasındaki motivasyona göre farklı amaç ve sonucu olan bir davranış. Önce söz kesmenin müdahaleci yani hükmedici ve girici bir tarzda mı yoksa iletişim kurallarına uygun olarak işbirliği ve iletişimi güçlendirmek amacıyla mı yapıldığına bakılmalı. Geri bildirim vermek, uyumu güçlendirmek, bir yanlışı düzeltmek ya da konuya müdahil olduğunu göstermek için yapılan “iyi niyetli” söz kesmeler genellikle iletişimi güçlendirme motivasyonuyla yapılır. Müdahaleci söz kesme ise kişilerarası ilişkide hâkimiyet, üstünlük kurma, yani baskın olma motivasyonunu yansıtır.
Müdahaleci söz kesimi
Hakimiyet söz konusu olunca doğal olarak güç ve iktidar ilişkisi devreye girer. Özellikle, güç mesafesinin yüksek olduğu (güçsüz kişilerin toplumda gücün adaletsiz dağılımını ve yüksek statü farkını normal görmesi), dikey toplulukçu (kişiler arası mesafe ve sınırın düşük ama ilişkilerin hiyerarşik olması) ve toplumsal cinsiyet rollerinin keskin olduğu kültürlerde güçlü olanın sözü kesmesi normal kabul edilir. Bu da genellikle erkektir. Sözü kesilen güçsüzün itaat etmesi ve eşitsizliği meşru görmesi beklenir. Zaten taraflar böyle görür ve iletişimde beklenen rollerini oynarlar. Kendisinde söz kesme hakkı gören baskın taraf konuşulacak konuya ve iletişimin gidişatına karar verirken, sözü kesilen taraf etkisiz eleman olarak rol mankeni görevini üstlenir. Ancak, tarafların güçleri eşit ya da dengeli ise söz kesme dikkat çeker, farkındalık bilinç düzeyine yükselir ve sözü kesilen eşitsizliğe itiraz eder. Sohbetin tadı kaçsa da eşit “değiş tokuş normunda” anlaşıp iletişime (soğuk dille) ya da monoloğa devam edilir.
Dilin yapısı da önemli
Biraz da dilin yapısı iletişimde söz kesmeyi ve baskınlığı kolaylaştırır. Örneğin, Türkçede hiyerarşik baskınlık rolünü kolaylaştıran bir kural kimin kime “siz” ya da “sen” diyebildiğidir. Taraflardan birisi diğerine doğrudan “sen” dilini kullanırken, diğer taraf “sen” demekte zorlanıyor ya da “sizden” “sene” geçemiyorsa çoğunlukla egemenliğini kaptırmış demektir! Genellikle erkekler “sene” kolay geçerek hakimiyet savaşına erken girerler. Bu sözel olmayan iletişim için de geçerlidir. Özellikle karşı cinsle ikili sohbetlerde çok sık rastlanan bir durumdur, erkek hem ses tonu, duruşu ile mekânı ve sohbeti domine eder hem de bazen konuşma sırasında diğer tarafa dokunarak gücün kendinde olduğu mesajını verir. Toplumsal cinsiyet rolleri neredeyse norm olarak kabul edilen bilinçaltı kalıpyargılara dayandığı için kimse bu asimetrik durumu fark etmez.
Kadınların çok konuşan olarak algılanmasına dayanan önyargı da kadınların (bilimsel olarak göstermiş olan) sözel becerilerdeki üstünlüğünden değil, kendini ifade ettiğinde cinsiyet rollerine aykırı davranıyormuş gibi algılanmasından kaynaklanır.
Araştırmalarda hem kadınların hem de erkeklerin sözü kesenin kadın olduğunda iletişim kuralını bozan olarak kişi olarak algılanırken, erkek olduğunda bu şekilde algılanmadığı gösteriyor.
Bir de cinsiyeti fark etmez, bazı kişilik özellikleri nedeniyle sürekli söz kesenler vardır. Bunların başında hep ilgiyi kendilerine çekmek isteyen narsistler gelir. Kendi yazsın, kendisi oynasın, herkes de ona hayran kalsın isterler. O yüzden başkasının konuşmasını rol çalmak olarak görür ve hemen araya girerler. Duymuşsunuzdur, “narsist” yazar arkadaşına kendisini övüp dururken çok konuştuğunu fark eder ve “yav hep benden konuştuk, biraz da senden konuşalım, son yazdığım kitap hakkında ne düşünüyorsun?” der! Sohbet ettikleri kişilerin sadece “hınk deyici” olmaları isteyen narsistler bir de statü olarak güçlü taraftaysa vay dinleyenin haline!
Dinlemek konuşmaktan zor
Dinlemek hele aktif dinleyebilmek konuşmaktan zor. Kendisini çok yukarıda görenler, gücü elinde bulunduranlar ve narsistler karşısındakinin perspektifi ni almakta zorlanırlar. Kendini aşağıda algılayan ise ağzından çıkanın otorite tarafından nasıl anlaşılacağı düşünmekten, sürekli otosansür yapmaktan bazen ne konuştuğunu bile unutur, yanlış anlaşılacağım korkusundan lafı bitiremez, bu yüzden de sözü kolay kesilir. Bir narsistle sohbet etmenin en kolay yolu her dediğini dinlemektir! Eğer sizin de sözünüz varsa, hele bu narsistin görüşüne karşıysa, sözünüzün kesilmesi, sonrasında başınıza geleceklerin yanında hiç sayılır!
Prof. Dr. Nebi Sümer
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Psikoloji Bölümü
[email protected]
Bu yazı HBT'nin 109. sayısında yayınlanmıştır.
