Depremde asbest tozu maruziyeti ve korunma yolları

Depremden sonra yıkıntıların, molozların kaldırılması, daha sonra hasar gören binaların yıkımı sırasında havaya yayılan tozun içinde kanserojen asbest tozu ve lifleri de vardır. Binaların inşasında çimentosu başta olmak üzere, ısı yalıtımı, döşemelerde birçok malzemede asbest kullanılmıştır. Asbest tozuna karşı uyarmayı sorumluluğumun bir gereği olduğunu düşünüyorum.

Yıkıntıların kaldırılması sırasında iş makinalarında çalışanlar, molozları kaldırmakla görevli olanların mutlaka toz maskesi kullanmaları gerekmektedir. Yerden toz kalkmaması için yıkıntının, molozların sulanması ve nemlendirilmesi, pülvarizasyon uygulanması gerektiği, ancak, içme-kullanma suyu bulmakta zorluk çekilirken, bu aşamada bunun mümkün olmayacağıdır.

Depremin etkileri; binaların yıkılması, yangınlar, tsunami, zemin sıvılaşması, yer kaymaları şeklinde olmaktadır.

Depremin pek bilinmeyen ve önemsenmeyen bir başka etkisi de deprem sırasında ve sonrasında depremde zarar gören yapıların yıkımında lifsi solunabilir asbest tozları çevreye yayılmakta, havaya karışmaktadır.

Yapıların yıkılması, arama-kurtarma çalışmaları ve yıkıntıların kaldırılması, depremde zarar gören yapıların daha sonra yıkımı sırasında yayılan tozun içinde asbest tozu ve liflerden başka ağır metal ve boya tozları, küf mantarı tozları olmaktadır.

Dünya Sağlık Örgütü “Kanserojen Maddeler” listesinde asbesti Grup IA kanserojen olarak tanımlanmıştır. Bu tozlara maruz kalan kişilerde zamanla kalp ve damar hastalıkları, astım, alerji gibi solunumla ilgili rahatsızlıkların olabileceği bilinmelidir.

Aerodinamik eşdeğer çapı 0,1 ile 5 mikron arası büyüklüğünde toz ile lifsi tozlar akciğere ulaşır; tehlikelidir. Asbest tozları uzun vadede akciğer zarı kanseri (mezotelyoma), asbestosa yol açmaktadır.

Asbest; ısıya, asitlere, kırılmalara, çarpmalara karşı dayanıklı olması nedeniyle sadece 4 asbest lifi türünden olan, krizotil, tremolit, amosit ve krokiodolit 1930-1980’li yıllar arasında 3000’den fazla endüstriyel alanda yoğun bir şekilde kullanılmıştır.

Dünya asbest tüketiminin;

• %34’ü çatı kaplama malzemeleri,
• %23’ü sürtünme ile ilgili malzemelerin yapısı,
• %15’i çimento yapımı,
• %8’i gaz maske yapımı,
• %20’si diğer iş kollarında kullanılmıştır.

Binalarda hangi malzemelerde asbest vardır?

• Bazı çatı kaplama malzemeleri, binanın dış yüzünü kaplayan metal parçalar veya kiremit,
• Asbestin endüstride kullanılmaya başladığı 1920’li yıllardan başlayarak inşa edilen evlerde, yalıtım için kullanılan malzemeler (asbest 2013 yılında tamamen yasaklanmıştır),
• Bazı yer fayansları ve yer döşeme yapıştırıcıları,
• Sıcak su ve buhar boruları izolasyonda kullanılan malzemeler,
• Bazı duvar-taban köşeleri yama malzemeleri,
• Boru ve kanallar izolasyon malzemeleri,
• Bina izolasyonu,
• Halı altı kaplaması,
• Duvar ve tavan panelleri,
• Yapma şömine ve ocak materyalleri,
• Tost makinası,
• Kalorifer kazanı ve contaları,
• Elektrik kablosu,
• Dokuma boyası,
• Ütü masası bezi, fırın eldivenleri,
• Saç kurutucuları,
• Yer fayansı ve çimentoda asbest kullanılmıştır.

Depremde asbest maruziyeti

Depremde asbest maruziyeti 3 yolla olmaktadır.

• Deprem anında yıkılan yapılardan yayılan tozdan,
• Depremde yıkılan yapılarda arama kurtarma çalışmaları ve yıkıntıların kaldırılması sırasında yayılan tozdan,
• Depremde zarar gören yapıların daha sonra yıkımı sırasında yayılan tozdan asbest maruziyeti olmaktadır.

Deprem anında yıkılan yapılardan yayılan toz yoluyla asbest maruziyeti

Asbestin yapılarda ve tesislerde geniş bir alanda kullanıldığı düşünüldüğünde, deprem sırasında yıkılan yapılardan yayılan toz içinde asbest lifleri bulunmaktadır. Deprem anında herkes kurtulma çabası içinde olacağından, toza karşı bir önlem almanın güçlüğü ortadadır. Bu aşamada önlem alma konusunda yapılacak bir şeyin olmadığını söyleyebilirim.

Depremde yıkılan yapılarda arama kurtarma çalışmaları ve yıkıntıların kaldırılması sırasında yayılan toz yoluyla asbest maruziyeti

Arama kurtarma çalışmaları, yıkıntıların molozların kaldırılması sırasında çevreye toz yayılır. Gerek kurtarma ekipleri ve gerekse diğer görevliler kişisel koruyucu önlemleri almalı ve özellikle toz maskeleri kullanmalıdırlar. Yıkıntılar, molozlar sulanmalı, nemlendirilmeli, pülvarizasyon uygulanmalıdır.

Bu evre kurtarma çalışmalarının tamamlanması ve yıkıntıların, molozların kaldırılması evresi olup, bu sırada çevreye yayılan toza karşı önlem alınmalıdır. Bunun için depremden önce hazırlık gerekli olup, içme kullanma suyu temini, pülvarizasyon imkanı, yedek su depoları, toz maskeleri gibi önlemler alınmalıdır.

Depremde zarar gören binaların yıkımı sırasında yayılan toz yoluyla asbest maruziyeti

Şehrin yeniden inşası evresinde, depremde zarar gören yapıların yıkımı sırasında çevreye yayılan asbestli toz maruziyetidir. Bu aşamada toz kalkmaması için bina ıslatılmalı, nemlendirilmeli, pülvarizasyon uygulanmalı. Yürürlükteki aşağıda belirttiğim yasa ve yönetmeliklere mutlaka uyulmalıdır.

Önlemler

Deprem sırasında tozla ilgili bir önlem almanın zorluğu ortadadır. Depremde tozla ilgili önlemler daha ziyade depremden sonra arama-kurtarma çalışmaları, yıkıntıların kaldırılması sırasında ve depremde zarar gören yapıların yıkımı sırasında etkili olabilir.

• Depremden sonra arama kurtarma görevlilerinden başka bireylerin, ortamdan uzaklaşmaları gerekir.
• Arama, kurtarma çalışmalarında ve yıkıntıları kaldırmada çalışanların toz maskesi kullanmaları gerekir.
• Depremden hemen sonra kullanmak üzere hane halkı yeteri kadar toz maskesi bulundurmalıdır.
• Depremden sonra çevreye yayılan tozdan korunmak için, maske temin edilememiş ise şal, kaşkol, atkı kullanılabilir.
• Özellikle yaşlıların, kronik akciğer ve kalp hastası olan kişilerin bu ortamlardan mümkün olduğunca uzak durmalıdır.
• Gözleri korumak için daha önce temin edilmiş geniş camlı koruyucu gözlükler veya güneş gözlükleri kullanılabilir.
• Depremde zarar gören yapıların yıkımında, tozlanmayı en aza indirgemek için, gerekli tedbirlere ilaveten sabit veya seyyar sulama donanımları hazır bulundurulmalı, pülvarizasyon uygulanmalıdır.
• Yıkımı yapılacak olan yapıda, yıkım sırasında tehlike doğurma ihtimali olan elektrik, su ve doğalgaz ile kimyasal veya biyolojik faktörler için önlemler alınmalıdır.
• Yıkılacak yapının yakınında bulunabilecek benzin istasyonu, akarsu, baraj, yoğun nüfus veya yerleşim bölgesi  gibi faktörler, yıkım yönteminin seçilmesinde dikkate alınmalıdır.
• Molozlar açık kasada taşınmamalı, üzeri örtülmeli,
• Molozların depolandığı alanda tepeler oluşmamalı, su havzaları, su kaynaklarına yakın, baraj kenarlarına, sulak alana moloz dökülmemeli.
• Deprem sırasında yapıların yıkılması, deprem sonrası arama-kurtarma çalışmaları ve yıkıntıların kaldırılması, sonrasında depremde zarar gören yapıların yıkımı sırasında çevreye yayılan toz içinde asbest lifleri, ağır metal ve boya tozları, küf mantarı tozlarının etkilenme oranlarına göre, ileride kalp ve damar hastalıkları, astım, alerji ve KOAH gibi solunumla ilgili rahatsızlıklara yol açabileceği bilinmelidir.
• Depremden sonra yıkıntıların kaldırılması ve depremde zarar gören yapıların yıkımı sırasında toza karşı kişisel koruyucu önlemler alınmalı,
• Asbest konusunda arama ve kurtarma ekipleri önceden eğitilmelidir.
• "İnşaat ve Hafriyat Atıkları", "Tozla Mücadele", "Tehlikeli Atıklar", "Asbestli Çalışmalarda İş Sağlığı ve Güvenliği" gibi ilgili aşağıda belirtilen yönetmeliklere uyulmalıdır.

Asbest atıklarla ilgili yönetmelikler 

Asbest yasağı

Türkiye’de asbestin kullanımı 2010 yılında kısmen 2013 yılında da tamamen yasaklanmıştır.

25.01.2013 tarihli Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik gereğince; "Asbestin her türünün çıkarılması, işlenmesi, satılması ve ithalatı, asbest içeren her türlü ürünün ithalatı ve satılması, asbest ürünlerinin veya asbest ilave edilmiş ürünlerin üretimi ve işlenmesi yasaktır."

18.03.2004 tarihli Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği, Yıkım İşlemleri, Madde 19: "Yıkımı yapılacak yapılarda… Çalışanların sağlığını ve güvenliğini korumak amacıyla, asbest içeren malzemelerin kullanıldığı binaların yıkımı, sökümü, tamirat ve tadilat sırasında … Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik esaslarına uyulur."

Toz emisyonu

Madde 21: "Hafriyat, inşaat/tamirat/tadilat ve yıkım işlemleri sırasında oluşacak toz emisyonları ile ilgili olarak, … Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği’nde belirlenen hava kalitesi standartlarının sağlanması gerekir. Oluşacak toz emisyonlarının asgariye indirilmesi, görüntü kirliliğinin önlenmesi ve gerekli emniyet koşularının sağlanması amacı ile tadilat/yıkım yapılacak binaların dış cephesi yırtılmaz ve tutucu özelliğe sahip file ve benzeri malzeme ile koruma altına alınır."

Tehlikeli atıkların toplanması ve bertarafı

Madde 22: "İnşaat/yıkıntı atıkları içerisinde bulunan asbest, boya, florasan, cıva, asit ve benzeri tehlikeli atıklar diğer atıklardan ayrı olarak toplanır ve Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine göre bertaraf edilir" ibaresine göre, depremden sonra yıkımı yapılacak binalarda bu yönetmelik kurallarına uyulmalıdır.

25.01.2013 tarihli Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik, Söküm, yıkım, tamir, bakım ve uzaklaştırma işleri. Madde 7: "…söküm, yıkım, tamir, bakım ve uzaklaştırma işlerine başlamadan önce, asbest içerebilecek malzeme ve yerlerini belirlemek için tesis, bina, gemi ve benzeri yapı ve sistemlerde inceleme yaparak gereken tedbirler alınır. Yıkım izni için … Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliğinin ilgili hükümleri uygulanır. … Asbest içerebilecek malzemelerin, söküm, yıkım, tamir, bakım ve uzaklaştırma işlerini asbest söküm uzmanı nezaretinde asbest söküm çalışanı tarafından yapılır."

Eşref Atabey, Jeoloji Yüksek Mühendisi, Tıbbi Jeoloji Uzmanı, Yazar

Kaynak

Eşref Atabey. 2009. Türkiye’de asbest, eriyonit, kuvars ve diğer mineral tozları ve etkileri. MTA Yerbilimleri ve Kültür Serisi: 6, 191s

Eşref Atabey. 2017. Mineral Dusts and Health. 296p. Lambert Academic Publishing. Düsseldorf-Germany.

Eşref Atabey. 2018. Deprem ve Tsunami. Asi Kitap. 309s.İstanbul.

Eşref Atabey. 2021. Yer kökenli tehlikeler. Doğa ve Antropojenik Tehlikeler-1, Sarmal Kitabevi. 151s.