Merakı kışkırtmak: Merakınızı çaldırmayın!
HBT’nin merak konferansları devam ediyor; konferans dizimizin dördüncüsü, geçtiğimiz cumartesi günü Bahçeşehir Üniversitesi’nde gerçekleşti. Prof. Dr. Sedat Sever, annesinin rahatsızlığı sebebiyle katılamadı, geçmiş olsun dileklerimizi iletiyoruz. Kendisinin yokluğunda Prof. Dr. Türker Kılıç ile Tanol Türkoğlu farklı açılardan ele alarak merakı tartıştı.
Orhan Bursalı’nın sunumuyla başlayan konferansta tartışmacılarımız birtakım sorulara cevap aradı: Öğrencilerde merak nasıl kışkırtılabilir? İlköğretimden üniversiteye eğitim sistemimiz merakı öldürüyor mu? Bu haliyle klasik eğitim sistemi tarihe mi karışmalı? Merakın önünde toplumsal ve ailesel engeller var mı? Şüphe etmekle merak ve yaratıcılık arasında nasıl bir ilişki kuruluyor?
Yayın danışmanımız Orhan Bursalı, “geleceğimiz” olarak tanımladığı merakımızı çaldırmamamız gerektiğini belirterek “Merakınızı çaldırmayın!” sloganını ortaya attı. “Bana güven gerisini merak etme sen,” anlayışının hâkim olduğu ülkemizde epey kıymetli bir slogan olduğunu söylemeden geçmeyelim. Üretim bazında meraka dayanan bir toplum modelinin önemine vurgu yapan Bursalı, “örgütlenmiş merak” kavramını bir kere daha hatırlatarak merakı toplumsal olarak kışkırtan milletlerin, üretimle ilerleyip büyürken merak etmeyen milletleri de köle haline getirdiklerinin altını çizdi. Bursalı’nın ardından Türker hocayı dinledik.
Merak zorunluluktan değil gönüllülükten doğar
Bahçeşehir Üniversitesi Tıp Fakültesi’nin kurucu dekanı Prof. Türker Kılıç, öncelikle merakı doğru tanımlamamız gerektiğini; merakın, gönüllülük esasıyla gerçekleşen zihinsel bir faaliyet olduğunu belirtti. Kılıç, örneğin bir mimarlık öğrencisinin çıkış kapısının (yapısal açıdan) nerede olduğunu gönüllülükle sorgulamasını merak olarak tanımlarken an itibariyle yangın çıksa bizim çıkış kapısının nerede olduğunu -zorunluluktan- sorgulamamızın, tartışmamızın özünü oluşturan merakla alakası olmadığını belirterek önemli bir ayrıma dikkat çekti. Merakı, “sevinçli bir öğrenme hevesi” olarak tanımlayan Kılıç’a göre merakın 8 gerekli aşaması:
- Merak ettiğimiz şeyle ilgili bir gerçeklik kümesinin bulunması gerekiyor. (Sözgelimi İtalya’yı merak ediyorsanız İtalya diye bir yer ve bunun gerçekliği olmalı.)
- Bu gerçekliğin sizde farkındalığının bulunması.
- Bu gerçeklik kümesinin zihninizde bir modeli olması. (İtalya denildiğinde aklınıza bir şeyin -doğru ya da yanlış- geliyor olması lazım.)
- Söz konusu modelleme içinde bir boşluk olduğunu sezmelisiniz. Sorgulayacağınız şey o boşluktur.
- Var olan gerçeklik kümesinin zihinsel modellemenizle örtüşüyor olması lazım. (Kişinin merak ederken yalnız kalarak bahsi geçen boşluğu sorgulaması bu noktada önemli.)
- Sorulan sorunun zenginleştirilmesi ve paylaşılması. (Ortak merak.)
- Bilimsel metotla -tümdengelimle- bunun hipotez haline getirilmesi süreci ve ortaya çıkan hipotezin sınanması, doğru ve yanlışlıklarının bulunması.
- Birlikte bilmek, bilincine varmak.
Aşamalarını sıraladığı merakı bağlantısallık odağında değerlendiren Kılıç, polimath (hazerfen) olmanın, bir başka deyişle binbir bilimci olmanın merakla paralel olduğunu belirtti; Leonardo Da Vinci gibi olmak, her şeyi sorgulamak, bilmeye hevesli olmak gerek. Bunu yaparken de önce yalnız olmak, ortaya bir soru atmak, bağlantısallığı görmek ve ortaya çıkanı da paylaşmak ve beraber sorgulamak, Bursalı’nın da ifade ettiği gibi örgütlü merakın temelinde yatan sürecin çerçevesini oluşturuyor.
Bu noktada araya giren Bursalı, Türkiye’nin ve geçmişte Osmanlı’nın meraksızlıktan “öldüğüne” vurgu yaptı. Sözgelimi piramitler; Mısırlılar merak etmezken Batı uygarlıkları, merak etti ve Mısıroloji bölümleri kurarak bu konuda bilgi sahibi olma yönünde adımlar attı. Veyahut Çanakkale’yi biz ne zaman merak ettik? Sömürgeci devletler bu topraklara göz diktikleri zaman. Ne demiştik; merakın özündeki gönüllülük unsuru… Biz hep zorunluluktan merak ediyoruz ve buna merak demek de mümkün değil; eğitim odağında kültür eksikliğinin arkasında işte bu meraksızlık var.
Öğrenciyi tasarımcı ve uygulayıcı yapacak bir eğitim sistemine ihtiyaç var
Peki ama merakın eğitimdeki karşılığı nedir? Dijital kanaat önderi Tanol Türkoğlu’nun bu konudaki düşünceleri oldukça kıymetli. Çocukken öğretmene, “Bu anlatılanlar hayatımızda ne işe yarayacak?” sorusunu hepimiz sormuşuzdur. Bugün de öğrenciler bu soruyu soruyor ve bilgiye istediği zaman ulaşabiliyor ancak hangi bilgiyi nerede kullanacağı asıl mesele. İşte burada, öğrencileri merak ettirmenin, bir şeyler öğrenmeye kanalize etmenin yolunun, eğitim sistemini “merak ettirme” motivasyonu üzerine kurmaktan geçtiğini bilmemiz gerekiyor. Türkoğlu, eğitim sistemine bu minvalde bir bakış açısı getirilmesi gerektiğini düşünüyor. Ancak bunun sadece akıllı tahta ve bilgisayar becerileri kazandırmaktan geçmediğini savundu.
Türkoğlu, Kılıç’ın da değindiği gibi “gönüllü merak” unsurunu kışkırtmamız gerektiğine vurgu yaparak öğrencinin -kişinin- kendini bulması ve gerçekleştirmesi için gerekli yakıtın merak olduğunun altını çizdi. Türkoğlu, eğitim sistemini şekillendirirken bu unsuru dikkate alarak öğrenciye teorik bilgi müfredatından ziyade onu “tasarımcı ve uygulamacı” yapacak bütüncül ve yaratıcı bir sistemin gerekliliğini savundu. Böyle bir sistemde öğrenci zaten gerekli teorik bilgiyi edinecek, yukarıda bahsettiğimiz üzere “anlatılanların hayatında ne işe yaradığını” eğitim sistemi sayesinde görecek ve hocasına bu soruyu sormayacak.
Nörobilim merakı nasıl açıklıyor?
Peki ama nörobilim açısından merak nedir? Ortada hiçbir neden yokken bu soruyu ortaya atan Kılıç, yaptığı araştırmaların aydınlatıcı sonuçlarını katılımcılarla paylaştı. Merakın beyin açısından önemini ve matematiğini (ölçülüp ölçülemeyeceğini) “merak eden” Kılıç’ın nörobilim araştırmalarının özet sonuçlarını paylaşıyoruz:
- Merak büyüyen bilgi ağıdır. Meraklı kişi, kendi zihnindeki yaşam modellemesini zenginleştirmeye çalışan kişidir. Nereye bakarsanız bakın bilgi dağınık (noktacık) olarak çevrede bulunur. Bu noktacıklar arasında bir bağlantısallık vardır. Peki ama rastlantısal gibi gözüken bu bağlantısallık beyinde nasıl karşılık buluyor? Öncelikle bilginin beyinde elektrokimyasal dayanakları var. Beyinde yaklaşık 100 milyar noktacık var ve her bir noktacık başka on beş bin noktacıkla iletişim halinde.
- Merak veya öğrenme beyinde neyi değiştiriyor? MR teknolojisinin de gelişmesiyle 300-400 nöronun bir araya gelerek oluşturduğu enformasyon nehrinin yatağı görüntülenebilir, bağlantısallık ağının daha kompleks hale geldiği de gözlemlenebilir hale geldi. Bu bağlamda yıllar önce Çapa Tıp Fakültesi’nden Kubilay Aydın ile yaptıkları çalışmada, matematik ve konservatuvar bölümlerine giren öğrencilerin beyinlerini (önce ilk yıl ardından mezun olduktan sonra) MR ile tarayan araştırmacılar, müzikle ilgilenenlerin çift taraflı işitme ve duyduklarını algılama merkezlerinde neredeyse 2,4 kata kadar hacimsel artış gözlemledi. Dolayısıyla merak ve öğrenmenin beyinde matematiksel bir karşılığı var, başka bir deyişle ölçülebilmesi mümkün.
- 2018’de yapılan başka bir çalışmada, insanın kişiliğini oluşturan frontal merkezdeki sadece 300 nöron ve birbiriyle olan ilişkisi ele alındığında bu nöronların, yaşamın başka bir evresinde aynı bağlantısallıkta olamayacağı saptandı. İnsan hiçbir zaman aynı enformasyon ırmağında zihinsel olarak bir daha yıkanamıyor. Yani bağlantısallığın bir matematiği var ve bilgi akışına göre değişkenlik gösteriyor. Beyin nasıl düşünce üretiyor sorusunun cevabı ise düşüncenin beyindeki yayılımıyla açıklanıyor. Bu da (örneğin iki çocuk arasında) karşılaştırılabilir olarak ölçülebilir ve matematiksel karşılığı var. Her çocuk, yeni bilgiyi kafasındaki modellemeye (matematiksel sisteme) göre yerleştiriyor. Birinin merak ederken diğerinin merak etmemesi de beyindeki bu matematiğe göre belirleniyor. Çocuklarda merakın bir refleks haline getirilmesi de bu açıdan çok önemli.
Not: Bir sonraki konferansımız 7 Mart'ta yine Bahçeşehir Üniversitesi’nde olacak.
Kayıtsız ve ücretsizdir, hepiniz davetlisiniz.
Konferansı izlemek isteyenler için video linki: https://youtu.be/lWcKrqnDv48
Yazı: Batuhan Sarıcan ([email protected])
