GİRİŞ YERİNE: DÜNYA KALİTE GÜNÜ (DKG)
Birleşmiş Milletler 1990 yılında kalitenin gönenç artışına ve kurumsal gelişmeye katkısı konusunda dünya çapında farkındalığı arttırmak amacıyla her yıl kasım ayının ikinci perşembe gününün Dünya Kalite Günü olarak kutlanması kararı almıştı. Her yıl bir ana tema ile kutlanan kalite günlerinin son yıllardaki ana temaları da şöyleydi:
2019 Kalitenin 100 Yılı (CQI : Kalite Enstitüsü’nün Yüzüncü Yılı)
2018 Kalite : Bir Güven Sorunu
2017 : Günlük Liderliği Kutlama
2016 : Etkinliksel Yönetişimin Dikkate Alınması
Not: CQI : İngiltere merkezli Kalite Enstitüsü / IRCA : Uluslararası Sertifikalı -kalite- Denetçileri Örgütü’dür.
2020 yılı ana teması olarak da “Müşteri değeri yaratma (Creating Customer Value)” belirlendi.
- KALİTE KONUSUNA STANDARTLARLA YAKLAŞIM
Kalite konusundaki yönetimin kapsam ve içeriğini belirleyen ana standart her ne kadar ISO 9001 ise de yanısıra belirtmemiz gereken iki standart da şunlardır:
- ISO 45001 (İşçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili)
- ISO 14001 (Çevresel boyutla ilgili)
2. ÜLKE İNDEKSİ PERSPEKTİFİ
Future Brand adlı kuruluş bir indeks ile ülkeleri derecelendirerek sıralıyor. Son rapordaki sıralamalarda Türkiye’nin yeri (51.lik) aşağıdaki tabloda görülmektedir.
Bu indeksin içinde altı öbekte 22 alt bileşen yer almakta olup bunlar aşağıdaki şekilde sunulmuştur. Yaşam kalitesi öbeğinde “sağlık ve eğitim bileşeni” de yer almaktadır.
- SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA AMAÇLARI : 17 SKA
Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları (SKA), diğer bir deyişle Küresel Amaçlar yoksulluğu ortadan kaldırmak, gezegenimizi korumak ve tüm insanların barış ve refah içinde yaşamasını sağlamak için evrensel eylem çağrısıdır.
Bu 17 Amaç, Binyıl Kalkınma Hedefleri’nin başarılarının üzerine inşa edilmekte; bir yandan da diğer önceliklerin yanı sıra iklim değişikliği, ekonomik eşitsizlik, yenilikçilik, sürdürülebilir tüketim, barış ve adalet gibi yeni alanları içeriyor. Amaçlar birbiriyle bağlantılıdır; bir amaçta başarının anahtarı, birbiriyle ortak yönleri olan sorunları hep birlikte ele almaktır.
SKA’lar gelecek nesiller için yaşamı sürdürülebilir biçimde iyileştirmek için, bugünden doğru seçimleri yapacak şekilde ortaklık ve pragmatizm ruhuyla yürür. Tüm ülkelere, kendi önceliklerine ve dünyanın karşı karşıya olduğu çevre sorunlarına uygun olarak benimseyecekleri açık rehberlik ve amaçlar sağlar. Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları, kapsayıcı bir gündemdir. Yoksulluğun kök nedenlerine iner ve hem insanlar hem de gezegenimiz için pozitif değişiklik yapmak üzere bizleri birleştirir.
“2030 Gündemi’ni desteklemek UNDP’nin birinci önceliğidir” diyor UNDP Başkanı Helen Clark.
Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları; yoksulluk, iklim değişikliği ve çatışmalar gibi, dünyamızın karşı karşıya olduğu ağır zorlukların bazılarını çözümlememiz için bize ortak bir plan ve gündem sağlıyor. UNDP, ilerlemeyi sağlayacak ve ülkeleri sürdürülebilir kalkınma yolunda destekleyecek deneyim ve uzmanlığa sahiptir.
Bu 17 SKA bir tabloyla aşağıdaki biçimde gösterilmektedir.
- SKA 3 : SAĞLIKLI VE KALİTELİ YAŞAM
17 SKA içinde özellikle SKA 3 sağlıkla ilgilidir. Bu SKA kapsamındaki hususların hem kuramsal hem de dünyadaki durumu birlikte ele alındığında görünüm şöyledir:
Çocuk ölüm oranlarının azaltılması, anne sağlığının iyileştirilmesi, HIV/AIDS, sıtma ve diğer hastalıklarla ile mücadelede büyük aşama kaydetmiş durumdayız. 1990 yılından bu yana, önlenebilir çocuk ölümlerinde dünya genelinde %50’yi aşan azalma olmuştur. Anne ölümleri de dünya genelinde %45 azalmıştır. 2000 ile 2013 arasında HIV/AIDS bulaşma oranı %30 azalmış, 6,2 milyonu aşkın insan sıtmadan kurtarılmıştır.
Bu inanılmaz ilerlemeye rağmen, her yıl 6 milyondan fazla çocuk, beşinci yaş günlerini göremeden ölüyor. Her gün 16 bin çocuk ise kızamık ve verem gibi önlenebilir hastalıklardan ölüyor. Her gün yüzlerce kadın, hamilelik veya doğumla bağlantılı komplikasyonlar nedeniyle yaşamını yitiriyor. Kırsal kesimlerde, doğumların yalnız %56’sına vasıflı profesyoneller hizmet veriyor. AIDS günümüzde, halen ağır HIV salgını pençesinde kıvranan Sahraaltı Afrika’da ergen yaştakilerin bir numaralı ölüm nedenidir.
Bu ölümler; önleme ve tedavi, eğitim, aşı kampanyaları, cinsel ve üreme sağlığı hizmetleri vasıtasıyla önlenebilir. Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri; AIDS, verem, sıtma ve diğer bulaşıcı hastalık salgınlarını 2030 yılına kadar ortadan kaldırmaya yönelik cesur bir taahhüttür. Amaç, herkesin genel sağlık hizmeti, güvenli ve erişilebilir ilaç ve aşıya kavuşmasını sağlamaktır. Aşı araştırma ve geliştirmelerinin desteklenmesi, bu sürecin vazgeçilmez bir parçasıdır.
- SKA 3 : HEDEFLER
Tanımlayamadığımızı ölçemeyiz. O halde hedefleri tanımlamak gerekir. Bu bağlamda BM’in SKA 3 için koyduğu hedefler şunlardır:
Hedef 3.1: 2030 yılına kadar, küresel anne ölüm oranını 100.000 canlı doğumda 70’in altına düşürmek
Hedef 3.2: 2030 yılına kadar, tüm ülkelerde yenidoğan ölüm oranının 1.000 canlı doğumda 12 veya daha aza, 5 yaş altı çocuk ölüm oranının da 1.000 canlı doğumda 25 veya daha aza düşürülmesi hedefiyle, yenidoğan ve 5 yaş altı çocukların önlenebilir ölümlerini sona erdirmek
Hedef 3.3: 2030 yılına kadar, AIDS, tüberküloz, sıtma ve ihmal edilen tropik hastalık salgınlarını bitirmek ve hepatit, su kaynaklı hastalıklar ve diğer bulaşıcı hastalıklarla mücadele etmek
Hedef 3.4: 2030 yılına kadar, koruma ve tedavi yoluyla bulaşıcı olmayan hastalıklardan kaynaklanan erken ölümleri üçte bir oranında azaltmak ve akıl sağlığı ile esenliği desteklemek
Hedef 3.5: Uyuşturucu madde ve alkolün zararlı kullanımı dâhil olmak üzere madde bağımlılığına yönelik önlemleri ve tedaviyi güçlendirilmek
Hedef 3.6: 2020 yılına kadar dünya genelinde karayollarındaki trafik kazalarından kaynaklanan ölüm ve yaralanma sayısını yarıya indirmek
Hedef 3.7: 2030 yılına kadar, aile planlaması, bilgilendirme ve eğitime yönelik olanlar dahil, cinsel ve üreme sağlığı hizmetlerine evrensel erişimi sağlanmak ve üreme sağlığını ulusal stratejilere ve programlara entegre etmek
Hedef 3.8: Mali riskten korumayı, kaliteli temel sağlık bakım hizmetlerine erişimi ve herkesin güvenli, etkili, kaliteli ve karşılanabilir zaruri ilaç ve aşılara erişimini de kapsayan genel sağlık sigortasını oluşturmak
Hedef 3.9: 2030 yılına kadar tehlikeli kimyasallar ile hava, su ve toprak kirliliği ile bulaşmadan kaynaklanan ölüm ve hastalıkları kayda değer miktarda azaltmak
- SKA 3 : GÖSTERGELER
Tanımlamak yeterli değildir. Tanımladığımızı da ölçmek gerekir ki, yönetebilelim. Bu bağlamda BM’in SKA 3 için koyduğu göstergeler ise şunlardır:
3.1.1 Anne ölüm oranı
3.1.2 Nitelikli sağlık personeli ile gerçekleştirilen doğumların oranı
3.2.1 5 yaş altı ölüm hızı
3.2.2 Yenidoğan ölüm hızı
3.3.1 Cinsiyet, yaş ve önemli gruplara göre enfekte olmamış her 1.000 kişiye düşen HIV enfeksiyonuna yeni yakalananların sayısı
3.3.2 100.000 kişi başına tüberküloz oranı
3.3.3 1.000 kişi başına sıtma oranı
3.3.4 100.000 kişi başına Hepatit B oranı
3.3.5 İhmal edilen tropikal hastalıklara karşı müdahaleler gerektiren kişi sayısı
3.4.1 Kalp damar hastalıkları, kanser, diyabet ve kronik solunum hastalığına bağlı ölüm oranı
3.4.2 İntihar ölüm hızı
3.5.1 Madde kullanımına bağlı hastalıkların tedavi müdahalelerinin kapsamı (farmakolojik, psikososyal ve rehabilitasyon ve tedavi sonrası bakım hizmetleri)
3.5.2 Alkolün zararlı kullanımı, ulusal bağlama göre tanımlanmış, bir takvim yılında kişi başına (15 yaş ve üzeri) tüketilen litre olarak saf alkol miktarı
3.6.1 Karayolu trafik kazaları nedeniyle ölüm oranı
3.7.1 Modern yöntemlerle kendi aile planlaması ihtiyacını karşılayabilen üreme çağındaki (15-49 yaş) kadınların oranı
3.7.2 10-14 yaş ve 15-19 yaş gruplarında, 1.000 kadın başına düşen ergen doğurganlık hızı
3.8.1 Temel sağlık hizmetlerinin kapsamı (genel ve en dezavantajlı grup arasında üreme, anne, yenidoğan ve çocuk sağlığını kapsayan, bulaşıcı ve bulaşıcı olmayan hastalıklarda hizmet kapasitesi ve erişimini içeren izleyici müdahalelere dayalı temel hizmetlerin ortalama kapsanma oranı olarak tanımlanmış)
3.8.2 Toplam hanehalkı harcaması ya da gelirinin payı olarak sağlık alanında geniş hanehalkı harcaması olan nüfusun oranı
3.9.1 Hanehalkı ve çevre ortamının hava kirliliğine bağlı ölüm oranı
3.9.2 Güvenilir olmayan su, güvenilir olmayan sağlık hizmetleri ve hijyen eksikliğine bağlı ölüm oranı (tüm hizmetler için güvenilir olmayan hijyen, su, ve sağlık hizmetlerine maruz kalma)
3.9.3 Kasıtsız zehirlenmeye bağlı ölüm oranı
3.a.1 15 yaş ve üstü bireyler arasında mevcut tütün kullanımının yaşa göre standartlaştırılmış yaygınlığı
3.b.1 Ulusal programlardaki tüm aşılar ile kapsanan hedef nüfusun oranı
3.b.2 Tıbbi araştırma ve temel sağlık sektörlerine toplam net resmi kalkınma yardımı
3.b.3 Sürdürülebilir bir temelde elde edilebilir ve karşılanabilir ilgili temel ilaçlar setine sahip sağlık tesislerinin oranı
3.c.1 Sağlık çalışanı yoğunluğu ve dağılımı
3.d.1 Uluslararası Sağlık Mevzuatı (UST) kapasitesi ve sağlık acil durum hazır bulunuşluğu
- SKA 3’ÜN TÜRKİYE’DEKİ DURUMU
HLPF 2020 hazırlıkları kapsamında Forum’da tartışılan temalar konusunda sorumlu kurum ve kuruluşlarımızın katkılarıyla hazırlanan ve Türkiye’nin ilgili SKA’lardaki 2018-2020 döneminde uyguladığı politikalar, yürüttüğü projeler ve uygulamalardan öne çıkan hususları derleyen “2020 BM Yüksek Düzeyli Sıyası Forum Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları 2018-2020 Türkiye Gelişmeleri” başlıklı rapor’da SKA 3’e ilişkin olarak bir bölüm yer almış olup aşağıda bu bölümden alıntılara yer verilmiştir.
“ Ülkemizde 2000’li yılların başından itibaren yürütülen Sağlıkta Dönüşüm Programı çerçevesinde sağlık alanında fiziki altyapı, hizmet kalitesi, hizmete erişim ve mali destekler bağlamında reform niteliğinde olan önemli değişiklikler yapılmıştır. Bu gelişmelerin etkisiyle hedeflerle ilişkili tüm göstergelerde iyileşme sağlanmış olup göstergeler açısından SKA 3 Türkiye’nin en iyi durumda olduğu amaçlardan biri haline gelmiştir. 11. Kalkınma Planında bireylerin yaşam kalitesinin yükseltilmesi, ekonomik ve sosyal hayata aktif ve sağlıklı bir şekilde katılımlarının temin edilebilmesi için kanıta dayalı politikalarla desteklenen, kaliteli, güvenilir, etkin, mali açıdan sürdürülebilir bir sağlık hizmet sunumu ile bölgeler arası dağılımın iyileştirilmesi, fiziki altyapının ve insan kaynağının niteliğinin artırılması amaçlanmaktadır. Ülkemiz için ölümlerin kaynağı yaşlanan nüfus yapısının da etkisiyle bulaşıcı hastalıklardan bulaşıcı olmayan hastalıklara doğru kaymaktadır.
2018 yılında gerçekleşen ölümlerin yüzde 38,4’ü dolaşım sistemi hastalıklarından, yüzde 19,7’si tümörlerden, yüzde 12,5’i solunum yolu hastalıklarından, yüzde 4,8’i ise beslenme, endokrin ve metabolizmayla ilgili hastalıklardan kaynaklanmıştır. Tütün kullanımı, fiziksel aktivite eksikliği ve dengesiz beslenme bulaşıcı olmayan hastalıklara neden olan temel risk faktörlerini oluşturmaktadır. Bu kapsamda sağlığa yönelik risklerden birey ve toplumu korumak, sağlıklı hayat tarzını teşvik etmek, birinci basamak sağlık hizmetlerini güçlendirmek ve bu hizmetlere ulaşımı kolaylaştırmak amacıyla kurulan ve aile hekimliği hizmetlerinin diyetisyen, fizyoterapist, psikolog, çocuk gelişimi uzmanı ve sosyal çalışmacı gibi ilgili uzman personel ve görüntüleme hizmetleriyle desteklendiği, aile hekimleriyle koordineli olarak hizmet veren Sağlıklı Hayat Merkezlerinin sayısı 2018 yılı itibarıyla 193’e ulaşmıştır.
2018 yılında gerçekleşen ölümlerin yüzde 38,4’ü dolaşım sistemi hastalıklarından, yüzde 19,7’si tümörlerden, yüzde 12,5’i solunum yolu hastalıklarından, yüzde 4,8’i ise beslenme, endokrin ve metabolizmayla ilgili hastalıklardan kaynaklanmıştır. Tütün kullanımı, fiziksel aktivite eksikliği ve dengesiz beslenme bulaşıcı olmayan hastalıklara neden olan temel risk faktörlerini oluşturmaktadır. Bu kapsamda sağlığa yönelik risklerden birey ve toplumu korumak, sağlıklı hayat tarzını teşvik etmek, birinci basamak sağlık hizmetlerini güçlendirmek ve bu hizmetlere ulaşımı kolaylaştırmak amacıyla kurulan ve aile hekimliği hizmetlerinin diyetisyen, fizyoterapist, psikolog, çocuk gelişimi uzmanı ve sosyal çalışmacı gibi ilgili uzman personel ve görüntüleme hizmetleriyle desteklendiği, aile hekimleriyle koordineli olarak hizmet veren Sağlıklı Hayat Merkezlerinin sayısı 2018 yılı itibarıyla 193’e ulaşmıştır. Sağlık hizmet altyapısı, hasta yatak kapasitesi ve hasta yataklarının niteliği açısından iyileşmiş; 2014 yılında 26,6 olan on bin kişiye düşen yatak sayısı 2018 yılında 28,3’e, nitelikli yatak sayısı da aynı yıllarda 98.521’den 139.403’e yükselmiştir. Ayrıca nitelikli yatak sayısının yoğun bakım yatakları hariç tüm yataklara oranı 2014 yılında yüzde 55,3 iken 2018 yılında 71,9’a çıkarılmıştır.
Ülkemizde sağlığın geliştirilmesi, beslenme, bağışıklama, tarama, eğitim, doğum bildirim ile bebek çocuk ölümleri izleme kategorilerinde yürütülen programlar sonucunda 5 yaş altı ve bebek ölüm hızlarında ciddi azalmalar sağlanarak 2018 yılı itibarıyla binde 11,3’lere düşürülmüştür. 2018 yılı itibarıyla doğumların yüzde 98,1’i sağlık kuruluşlarında gerçekleştirilmektedir. Doğum öncesi bakım alma oranı yüzde 99,5 ve lohusa bakım oranı yüzde 99,7’e yükselmiştir. Yeni doğan bebeklere ilk 1 yaşta en az 9 kez, 6 yaşa kadar toplam 16 kez, 6-19 yaş yılda 1 kez olmak 13 üzere belirlenen izlem dönemlerinde ücretsiz olarak izlem yapılmaktadır. İlk 6 ay sadece anne sütü ile beslenen bebek oranı 2003 yılındaki yüzde 20,8 oranından 2018 yılında yüzde 41’e yükselmiştir.
Ülkemizde uzun yıllardır başarıyla yürütülen Ulusal Tüberküloz Kontrol Programı Dünya Sağlık Örgütünün önerileri doğrultusunda Tüberkülozu (TB) Bitirme Stratejisi çerçevesinde güçlendirilerek sürdürülmektedir. Bu çalışmalar sonucunda tüberküloz insidansı her yıl yüzde 3-4 oranında azalmaktadır. Türkiye Zoonotik Hastalıklar Eylem Planında (2019-2023) yer alan kuduz, ekinokokoz, şark çıbanı gibi ihmal edilmiş hastalıkların kontrolüne yönelik 2019 yılı için planlanan faaliyetler büyük ölçüde tamamlanmıştır. Türkiye Viral Hepatit Önleme ve Kontrol Programı 2018-2023 hazırlanarak uygulamaya konulmuştur. Ülkemizde Hepatit B aşılama hızımız 2019 yılı itibarıyla yüzde 98’dir. SKA’ların başarı göstergelerinden birisi olan 5 (beş) yaş altı çocuklarda hepatit B hastalığı görülme sıklığının yüz binde 1’in altına indirilmesi hedefine de erişilmiştir.
Uyuşturucu ile Mücadele Ulusal Strateji Belgesi ve Eylem Planı İzlem Platformu hazırlanarak 2019 yılında uygulanmaya başlanmıştır. Tütün Mamullerinin Üretim Şekline, Etiketlenmesine ve Denetlenmesine ilişkin Mart 2019 tarihinde düz paket uygulamasına ilişkin yapılan düzenlemeyle tütün mamulleri paketler üzerlerindeki sağlık uyarıları artırılarak tek tip düz bir pakete dönüştürülmüştür. Ayrıca, nikotin içersin ya da içermesin her türlü tütün mamulünün ve bunların tüketiminde kullanılan elektronik cihaz, aksam, yedek parça, solüsyon vb. eşyaların ithali yasaklanmıştır.
Bağışıklama hizmetleri ülkemizde her dönemde temel stratejilerimizden olmuştur. Çocukluk çağı aşılama takvimimizde 13 hastalığa karşı (boğmaca, difteri, tetanoz, kızamık, kızamıkçık, kabakulak, verem, çocuk felci, hepatit B, hepatit A, suçiçeği, hemofilus influenza tip B’ye bağlı hastalıklar ile streptokokus pnömoniya’ya bağlı invaziv pnömokokal hastalıklar) aşı yer almaktadır. Ülkemizdeki tüm çocuklara ve risk grubundaki erişkinlere Genişletilmiş Bağışıklama Programı kapsamındaki aşılar ücretsiz olarak uygulanmaktadır. Sonuç olarak 2002 yılında çocuklarda yüzde 78 ve bazı bölgelerde yüzde 50’nin altında olan bağışıklama oranlarımız, 2019 yılında ülke genelinde yüzde 98’e ulaşmıştır.
Şubat 2019 tarihinde Aktif yaşlanma sağlıklı yaşam, Toplumsal hayata katılım, Bakım Yaşlı bakım hizmetleri ve yaşam, Yaş dostu kentler ve yerel yönetimler, Yaşlı hakları başlıklarında I. Yaşlılık Şûrası gerçekleşmiştir. Şubat 2020’de gerçekleştirilen Aile Temelli Ulusal Erken Müdahale Programı Geliştirilmesi Çalıştayı ile özellikle 0-3 yaş bebek ve çocuklara yönelik ülkemizde uygulanmakta olan çeşitli 14 erken müdahale programlarının, aile temelli, bütüncül ve sistematik bir anlayışla yeniden kurgulanması ele alınmıştır.”
SONUÇ VE ÖNERİLER
Sonuç olarak aşağıdaki önerileri dikkate almak gerektiğinin altını çizelim:
17 SKA bütünleşik biçimde hem ulusal hem de uluslararası düzlemde içtenlikle ve hızla benimseyip konulan hedeflere ulaşarak uygulamaya geçirmektir.
Fayda-maliyet dengesine özen (nalıncı keseri olmaz!) göstermek gerekir.
İşbirliği (birey-iş dünyası ve stö kurumları-hükümetler) olmazsa SKA 3 amaç ve hedefleri gerçekleşemez.
Hedefi tutturmak hatta aşmak önemli; niyet ve çalışmak yetmez. «elimden geldiğince» ya da «mazaret» sözcüklerine SKA sözlüğünde yer olmamalıdır.
Prof. Dr. Melih Baş