Bitkiler, basit yosunlardan ve yere yakın büyüyen sarmaşıklardan daha uzun otlara, çalılara ve hatta ağaçlara dönüşmeyi nasıl başardılar? İşin sırrı karmaşık damar sisteminde...
Bitkiler, basit yosunlardan ve yere yakın büyüyen sarmaşıklardan daha uzun otlara, çalılara ve hatta ağaçlara dönüşmeyi nasıl başardılar? Ve su dolaşım sistemleri bu konuda nasıl bir rol oynadı? Bilindiği gibi ksilem veya odunsu doku olarak isimlendirilen dağıtım demeti sayesinde bitkiler suyu köklerinden yapraklarına ve çiçeklerine taşıyabiliyorlar. Bilim insanları yüz yıl öncesinden bu ksilemin evrim sürecinde niçin hep daha karmaşık hale geldiğini araştırıyorlar.
İlk vasküler bitkiler genelde gövdelerinde bu kanalların sadece kompakt bir demetine sahipti. Ancak birçok modern bitki türünde ksilem, genelde birkaç parçaya bölünmüş karmaşık bir model oluşturmaktadır. İlk bakışta bu daha karmaşık düzenlemenin bitkilere ne gibi avantajlar sağladığı pek anlaşılmamıştı. Bu nedenle “gereksiz yere” karmaşık ksilem modeli, daha iyi bir açıklama bulunamadığı için, sadece erken dallanma ve artık görünür olmayan diğer büyüme biçimlerinin bir kalıntısı olarak kabul edilmişti.
Çek Cumhuriyeti Bilimler Akademisi’nden Martin Bouda ve ekibi, çağdaş vasküler bitkilerin ksilemi arkasında başka neler olabileceğini araştırdı. Bunun için de farklı (tohumsuz) vasküler bitkisinin fosiline ait ksilemleri dört yüz milyon evrim sürecinde geçirdiği değişimleri inceledi. Ve özellikle de ksilemin yapısı ve bu bitkilerin yetiştiği iklim arasında olası bir bağlantı arandı. Araştırmacılar ksilemin karmaşık biçiminin, vasküler bitkilere kurak koşullarda da en üstteki bitki kısımlarına bile su taşımaya yardımcı olduğunu düşünüyorlardı. Çünkü kuraklıkta, borulardaki su molekülü zincirinin kırılma ve bloke edici gaz baloncuklarının oluşma riski vardır.
Ve analizler gerçekten de, bitkilerin karaya yayıldığında ksilemlerinin biçiminin de o kadar farklılaştığını gösterdi. Ksilemlerin biçimleri farklı olsa da görevleri aynı: Gaz baloncuklarının yayılmasını önlemek. Araştırmacılar bu çalışmalarıyla çağdaş vasküler bitkilerin ilk bakışta gereksiz gibi görünen dolaşım sistemine sahip olduklarını açıklarken, yüz yıllık bilmeceyi de çözmüş oldular.
Nilgün Özbaşaran Dede
